Furmaziun | Lia Rumantscha

Tgi che sa pliras linguas «sa dapli…» ed ha avantatgs intellectuals, culturals, socials ed er economics. Quella plivalur stuvain nus propagar bler pli datschertamain e pretender ina trilinguitad grischuna vardaivla e vivida, e betg mo proclamada. Conversaziun e correspundenza bilingua e trilingua stuess daventar ina realitad normala en il Grischun – «mintgin chapescha mintgin!»
 
Perquai promovain e sustgnain nus scolas bilinguas a l'ur dal territori rumantsch u en territoris tudestgs e spera che l'exempel da las classas bilinguas da Cuira chattia blers imitaders. Era suenter la scola primara duain absolventas ed absolvents da scolas bilinguas avair la pussaivladad da perfecziunar lur enconuschientschas dal rumantsch. 
 
Nossa situaziun plurilingua basegna urgentamain in concept cumplessiv - differenzià, adequat e pratitgabel. 

Quai ch'ins sa, quai san ins – in sguard en il mintgadi d'ina famiglia bilingua

Il film dat in'invista en ina famiglia che educhescha ils uffants a moda bilingua. El mussa scenas dal mintgadi e la motivaziun dals geniturs d'educar ils uffants en duas linguas. Cun suttitels tudestgs.

Nus procurain en las differentas regiuns rumantschas per referents e referentas che s’occupan dal tema bilinguitad e plurilinguitad. Tut las persunas che lavuran en canortas, gruppas da gieu, scolinas e scolas pon far diever da questa purschida per scolaziuns internas, sairadas da geniturs ed autras occurrenzas. 

Il «Barat quadriling» avain nus organisà l'onn 2023 sin iniziativa da Martin Candinas, il president dal Cussegl naziunal 2022/23. Il project è vegnì sustegnì finanzialmain da l’agentura naziunala per barat e mobilitad Movetia.

Quatter tschintgavlas classas cun totalmain 71 scolaras e scolars da Mustér, Appenzell (Appenzell Dadens), Acquarossa (Tessin) e Cressier (Neuchâtel) èn sa participadas a l’emprim «Barat quadriling» che ha gì lieu da primavaira a Mustér. Dals 8 fin ils 12 da matg 2023 han las scolaras ed ils scolars gì la chaschun da s’approfundar en las quatter linguas naziunalas e d’augmentar la chapientscha per las autras cuminanzas linguisticas. La finiziun dal champ ha gì lieu ils 9 da zercladur 2023 en la Chasa Federala a Berna.
 

Filmin davart il «Barat quadriling» a Mustér

Cun il «Barat quadriling» avain nus preschentà in concept modern per il barat linguistic e cultural. Il nov gener da barat ha inclus tut las quatter regiuns linguisticas da la Svizra e surpassà uschia l’avischinaziun ordinaria cun in barat da duas classas mo da duas regiuns linguisticas.

Nus avain la finamira ch’il format dal «Barat quadriling» cuntinueschia ils proxims onns en las autras regiuns linguisticas da la Svizra.

Spievel da las medias

Gallaria

Per nus ha la collavuraziun cun pedagogas e pedagogs ina gronda impurtanza; els lavuran numnadamain a la basa e nus vulain percepir basegns per pudair porscher quai ch'i dovra e che dat sustegn. 

Per percepir basegns e giavischs da las persunas che han da far mintga di cun uffants pitschens organisain nus inscunters en las differentas regiuns. 
 
Uffants che emprendan la lingua dal lieu e/ubain da la scola, cura ch'els èn anc pitschens, han las meglras premissas per s'integrar bain pli tard cun entrar en scola. Perquai èsi impurtant che persunas che instrueschan rumantsch ad uffants pitschens vegnan sustegnidas. En quest connex purschain nus curs per persunas che instrueschan rumantsch ad uffants. 

Rumantsch a distanza sco rom d’elecziun 
 
Las scolaras ed ils scolars da las vischnancas grischunas da lingua tudestga pon tscherner dapi l’entschatta da l’onn da scola 2021 / 2022 rumantsch sco rom facultativ instruì a distanza. Nus avain lantschà in project da pilot correspundent per il stgalim superiur da la scola populara grischuna. La purschida cumpiglia tut ils idioms e rumantsch grischun sin dus differents nivels d’emprender. 

Scola rumantscha a Turitg 

Blers Rumantschs e bleras Rumantschas che vivan en la diaspora discurran a chasa rumantsch cun lur uffants. Dasper la lingua primara emprendan e discurran ils uffants tudestg, franzos u englais e creschan si uschia automaticamain cun duas u pliras linguas. Sch'ils uffants cuntanschan en las linguas respectivas in nivel da lingua materna, profiteschan els da gronds avantatgs, pertge che la plurilinguitad promova il svilup da la persunalitad e dal tscharvè. Deplorablamain sentan blers uffants che discurran rumantsch mo pauc da lur lingua primara e da la cultura rumantscha. Nus essan conscients da questa problematica e purschain perquai curs da rumantsch per uffants en la Bassa. 

Sin iniziativa da la Quarta Lingua ed en collavuraziun cun nus datti a Turitg dapi il 2014 la Scola Rumantscha Turitg per uffants da geniturs rumantschs. La scola vegn manada da nus dapi l’onn 2019, ed ha lieu mintga segunda mesemna suentermezdi da las 14.30 fin las 16.15 en la chasa da scola Hirschengraben, 15 giadas en tut. Il curs sa drizza ad uffants da l'emprim onn da scolina fin e cun la davosa classa dal stgalim superiur.

Canorta rumantscha a Turitg 

L'uniun Canorta Rumantscha Turitg è vegnida fundada d'ina gruppa da geniturs rumantschs cun uffants pitschens che vivan a Turitg e conturn. L'uniun ha la finamira da crear e da manar ina canorta rumantscha per sustegnair ils uffants er ordaifer l'ambient famigliar d'emprender e da discurrer rumantsch. 

Ina buna furmaziun rumantscha persistenta è dependenta da buns meds d'instrucziun. Perquai s'engaschain nus en collavuraziun cun las trais conferenzas scolasticas rumantschas, cun nossas uniuns affiliadas e cun tut las autras uniuns ed instituziuns che sa mettan en per il rumantsch per la realisaziun da meds d'instrucziun en ils differents idioms ed en rumantsch grischun. La basa per questa collavuraziun è il model da coexistenza.

Naschì per leger - Buchstart Graubünden è in project da l’entira Svizra che cumpiglia cudeschets per uffants da la vegliadetgna da prescolina. Quest project vul sensibilisar geniturs ed educaturas ed educaturs per l’impurtanza da la promoziun da leger gia tar ils pli pitschens da nossa societad. 
 
Per la versiun rumantscha avain nus producì dus agens cudeschets: 

• Tgaubrochels, Tgimirolas, Cupiroulas, Cupicharoulas, Cupitgolas cun hoppa hajas, versets e chanzunettas en tut ils 5 idioms rumantschs. 
• Plitsch Platsch en vallader, sursilvan, puter, surmiran e sutsilvan 

Ils cudeschs en tut ils idioms cumpiglian var 36 differents versets, chanzunettas, hoppa hajas etc. Geniturs, manadras da gruppas da gieu e da canortas, tats e tattas etc. pon divertir lur uffants cun quest cudeschet cun versets tradiziunals enconuschents, ma era cun hoppa hajas e versets moderns ed uschia pussibilitar ad els in’instrucziun da lingua a moda fitg ludica e divertenta.