Situaziun giuridica | Lia Rumantscha

Il dretg da linguas da la Svizra sa basa principalmain sin l'art. 70 da la nova Constituziun federala e sin il dretg constituziunal betg scrit, ma renconuschì dal Tribunal federal. La libertad da lingua vegn garantida en l'art. 18 da la nova Constituziun federala. Tut tenor ses diever ha ella in cuntegn different: sch'ella vegn duvrada tranter singulas persunas privatas, sa tracti dal dretg da s'exprimer en quella lingua ch'ins tscherna libramain; sch'ella vegn duvrada tranter persunas privatas ed il stadi, sa tracti dal dretg minimal da duvrar in lingua naziunala minoritara en tschertas domenas, p.ex. sco lingua da scola e/u sco lingua administrativa.

L'art. 116 da la veglia Constituziun federala determinava il 1938 las linguas naziunalas ed uffizialas da la Confederaziun sco suonda:

¹ Il tudestg, il franzos, il talian ed il rumantsch èn ils linguatgs naziunals da la Svizra.

² Il tudestg, il franzos ed il talian vegnan declerads sco linguatgs uffizials da la Confederaziun.

Ils 10 da mars 1996 ha il pievel svizzer acceptà cun ina maioritad da vuschs da 76% la revisiun da l'artitgel da linguas constituziunal. En la nova Constituziun federala dals 18 d'avrigl 1999 è quest artitgel da linguas vegnì midà en l'art. 70 (Linguas):

¹ Las linguas uffizialas da la Confederaziun èn il tudestg, il franzos ed il talian. En il contact cun persunas da lingua rumantscha è er il rumantsch lingua uffiziala da la Confederaziun.

² Ils chantuns determineschan lur linguas uffizialas. Per mantegnair l'enclegientscha tranter las cuminanzas linguisticas, respectan els la cumposiziun linguistica usitada e resguardan las minoritads linguisticas tradiziunalas.

³ La Confederaziun ed ils chantuns promovan la communicaziun ed il barat tranter las cuminanzas linguisticas.

⁴ La Confederaziun sustegna ils chantuns plurilings tar l'adempliment da lur incumbensas spezialas.

⁵ La Confederaziun sustegna mesiras dals chantuns Grischun e Tessin per mantegnair e promover la lingua rumantscha e taliana.

Alinea 2 stipulescha implicitamain il princip territorial (appartegnientscha ad in territori linguistic circumscrit). Il princip territorial protegia las linguas minoritaras en lur intschess tradiziunal ed istoric. El è ensemen cun il dumber da pledadras e pledaders d'ina lingua decisiv per il status linguistic d'ina vischnanca. Las premissas che decidan, schebain ina vischnanca en il chantun Grischun è uffizialmain monolingua u plurilingua, èn fixadas en l'art. 16 da la Lescha da linguas dal chantun Grischun. L'impurtanza dal princip territorial vegn però relativada dal Tribunal federal e considerada propi plitost sco in princip e main sco in dretg constituziunal.

La quadrilinguitad da la Svizra è francada en l'art. 4 (Linguas naziunalas) da la nova Constituziun federala:

¹ Las linguas naziunalas èn il tudestg, franzos, talian ed il rumantsch

Cun las novas premissas da la politica da linguas svizra sco ch'ellas èn francadas en la nova Constituziun federala e cun numerusas intervenziuns parlamentaras è vegnida redefinida l'incumbensa da la Confederaziun e dals Chantuns (engaschament pli grond en fatgs da la politica da linguas).
Publicaziuns impurtantas sco leschas, explicaziuns davart las votaziuns, euv. vegnan stampadas er en lingua rumantscha, ed ils Rumantschs han la pussaivladad da sa drizzar a las autoritads federalas en lur lingua materna.

La nova Constituziun federala dat cun l'art. 69 (Cultura) er a la promoziun da cultura federala ina basa constituziunala:

¹ Ils chantuns èn responsabels per il sectur da la cultura.

² La Confederaziun po sustegnair stentas culturalas ch'èn d'interess per l'entira Svizra e po promover l'art e la musica, oravant tut sin il sectur da la scolaziun.

³ Tar l'adempliment da sias incumbensas prenda ella resguard da la varietad culturala e linguistica dal pajais.

L'art. 69 satisfa ad in impurtant basegn giuridic e fa ina punt tranter la constituziun e la promoziun da cultura vivida. El è la basa da la Lescha federala davart la promoziun da la cultura (en vigur dapi il 1. da schaner 2012) e porscha la schanza da reponderar e da reorganisar la politica da cultura federala e sia interacziun cun chantuns, cumins e persunas privatas. La lescha sezza accentuescha la priorisaziun da projects che contribueschan a la diversitad linguistica da la Svizra e che integreschan sche pussaivel pliras regiuns linguisticas.

En il rom da l'artitgel da linguas revedì en la nova Constituziun federala ha l'Uffizi federal da cultura elavurà ils onns 1999 fin 2004 mesiras per sia realisaziun. Quellas prevedan ina lescha da linguas, la promoziun da las minoritads linguisticas, la chapientscha ed il barat tranter las cuminanzas linguisticas.

La primavaira 2004 ha il Cussegl federal decidì da desister per motivs da spargn da preschentar al parlament ina missiva davart la lescha da linguas. La lescha da linguas avess effectuà a partir dal 2008 novas expensas federalas da 17 milliuns francs. Plinavant avess la lescha da linguas obligà il Cussegl federal da sustegnair finanzialmain las stentas da chantuns plurilings sco Berna, il Vallais, il Grischun e Friburg per il barat da scolars e scolasts, la producziun da meds d'instrucziun, la realisaziun da curs da linguas per migrants u il mantegniment d'agenturas da novitads. En pli fiss vegnida promovida la plurilinguitad tras in post scientific che la Confederaziun ed ils Chantuns avessan manà cuminaivlamain. Cun la renunzia ad ina lescha da linguas federala croda suenter lungas preparativas ina pitga prevedida per ina politica da linguas activa en Svizra.

La decisiun negativa dal Cussegl federal ha provocà dischillusiun e displaschair tar ils Chantuns, tar las organisaziuns linguisticas sco era tar la Conferenza svizra da las directuras e dals directurs chantunals da l'educaziun publica (CDE). La situaziun il 2004: las deputadas ed ils deputads dals chantuns bilings s'engaschan ensemen cun la CDE, per che la lingua da leschas vegnia integrada en il plan da legislatura 2004 – 2008 dal Cussegl federal.

Grazia a quest engaschament sut la batgetta da Christian Levrat (PSS/Friburg), da lezzas uras cusseglier naziunal, dapi il 2012 cusseglier dals chantuns, datti oz ina nova Lescha federala davart las linguas naziunalas e la chapientscha tranter las cuminanzas linguisticas (en vigur dapi il 1. da schaner 2010). La nova lescha e l'ordinaziun respectiva reglan quatter secturs: il diever da las linguas uffizialas da la Confederaziun e la promoziun da la plurilinguitad en il servetsch public; las mesiras per promover la chapientscha ed il barat tranter las cuminanzas linguisticas; il sustegn dals chantuns plurilings (Berna, Friburg, Grischun e Vallais); il mantegniment e la promoziun da la lingua e cultura rumantscha e taliana.

La nova lescha exprima explicitamain la voluntad da la Confederaziun da «rinforzar la quadrilinguitad sco element essenzial da la Svizra» e da «mantegnair e promover il rumantsch ed il talian sco linguas naziunalas» (art. 2 lit. a resp. d). L'art. 17 menziunescha la pussaivladad da sustegnair in'instituziun scientifica per promover la plurilinguitad. Quai sa concretisescha cun il Center scientific da cumpetenza per la plurilinguitad (CSP) che cumenza sia lavur il 2011 sin basa d'in mandat ch'il Cussegl federal aveva accordà a l'Institut da plurilinguitad da l'Universitad da Friburg ed a la Scola auta da pedagogia da Friburg.

Auters artitgels constituziunals

art. 8 (egualitad giuridica): ² Nagin da dastga vegnir discriminà, particularmain betg pervia da l'origin, [...], da la lingua, [...]

art. 18 (libertad da lingua): La libertad da lingua è garantida.

art. 31 (privaziun da la libertad): ² Mintga persuna che vegn privada da la libertad ha il dretg da vegnir infurmada immediat ed en ina lingua chapaivla davart ils motivs da la privaziun da la libertad e davart ses dretgs. [...]

art. 175 (cumposiziun ed elecziun dal Cussegl federal): ⁴ Latiers sto vegnir procurà che las regiuns dal pajais e las regiuns linguisticas vegnian represchentadas adequatamain.

Leschas ed ordinaziuns federalas

art. 54 da la Lescha federala davart il Tribunal federal: ¹ La procedura vegn manada en ina da las linguas uffizialas (tudestg, franzos, talian, rumantsch grischun), per regla en la lingua da la decisiun contestada. Sche las partidas dovran in'autra lingua uffiziala, po la procedura vegnir manada en questa lingua.
[lescha dals 17-6-2005, en vigur dapi il 1-1-2007; CS 173.110]

art. 4 da la Lescha davart la procedura civila: ¹ Il derschader e las partidas ston sa servir dad ina da las linguas naziunalas da la Confederaziun. 2 Sch'i fa da basegn, ordinescha il derschader la translaziun. [lescha dals 4-12-1947, en vigur dapi il 1-7-1948; CS 273; translaziun dal text da lescha tudestg]

art. 3 da l'Ordinaziun davart ils servetschs linguistics da l'administraziun federala: Ils Servetschs linguistics centrals da la Chanzlia federala cumpiglian mintgamai in'unitad per tudestg, per franzos, per talian, per rumantsch, per englais e per terminologia che vegn mintgamai manada d'ina persuna responsabla. [ordinaziun dals 14-11-2012, en vigur dapi il 1-1-2013; CS 172.081]

art. 13 da l'Ordinaziun davart ils servetschs linguistics da l'administraziun federala: ¹ L'unitad rumantscha da la Chanzlia federala coordinescha las translaziuns en rumantsch. ² La publicaziun da texts rumantschs sa drizza tenor l'artitgel 3 da l'Ordinaziun da linguas dals 4 da zercladur 2010. [ordinaziun dals 14-11-2012, en vigur dapi il 1-1-2013; CS 172.081]

La Confederaziun ceda la cumpetenza en dumondas da lingua als singuls chantuns. Il chantun Grischun proceda tenor il princip da l'autonomia communala: las vischnancas grischunas pon determinar sezzas lur lingua administrativa e lur lingua da scola. Il Grischun ha proclamà il 1880 il tudestg, il rumantsch ed il talian sco linguas chantunalas ed ha reglà lur diever en l'administraziun, en la legislaziun ed en la giurisdicziun chantunala. Fin il 1996 valevan il tudestg, il talian ed ils tschintg idioms rumantschs sursilvan, sutsilvan, surmiran, puter e vallader sco linguas naziunalas dal chantun Grischun. Cun decisiun da la Regenza grischuna dals 2-7-1996 daventa da nov il rumantsch grischun lingua uffiziala dal Chantun, sche quel sa drizza a l'entira populaziun rumantscha.

Entant che l'art. 46 da la veglia Constituziun chantunala (en vigur fin il 2003) ha declerà sulettamain las trais linguas dal Chantun – tudestg, rumantsch e talian – sco linguas chantunalas, sa basa l'art. 3 da la nova Constituziun chantunala (en vigur dapi il 1. da schaner 2004) sin las trais pitgas «linguas naziunalas ed uffizialas», «protecziun per las linguas minoritaras» e «lingua(s) uffiziala(s) e lingua(s) da scola».

L'artitgel 3 (Linguas) da la nova Constituziun chantunala tuna sco suonda:

¹ Il tudestg, il rumantsch ed il talian èn las linguas chantunalas ed uffizialas equivalentas dal chantun.

² Il chantun e las vischnancas sustegnan e prendan las mesiras necessarias per mantegnair e promover la lingua rumantscha e taliana. Els promovan la communicaziun ed il barat tranter las cuminanzas linguisticas.

³ Las vischnancas ed ils circuls determineschan lur linguas uffizialas e lur linguas da scola, e quai en il rom da lur cumpetenza ed en cooperaziun cun il Chantun. En quest connex respectan els la cumposiziun linguistica usitada e resguardan las minoritads linguisticas tradiziunalas.

La Constituziun chantunala renconuscha cleramain la trilinguitad. En quest connex s'orientescha ella tenor las directivas da la Constituziun federala. Las trais linguas chantunalas vegnan decleradas explicitamain sco equivalentas. La formulaziun pragmatica tegna quint dals giavischs da las minoritads linguisticas indigenas.
Art. 90 da la nova Constituziun chantunala oblighescha il Chantun e las vischnancas da promover l'activitad artistica, culturala e scientifica sco er il barat cultural resguardond spezialmain las circumstanzas regiunalas e linguisticas.

L'art. 3 da la nova Constituziun chantunala oblighescha la Regenza grischuna d'elavurar mesiras concretas che tegnan quint dal giavisch da mantegnair la trilinguitad e mantegnair e promover las linguas minoritaras rumantsch e talian. Sco resultat è vegnida elavurada la Lescha da linguas dal chantun Grischun (LLing, lescha da linguas). In'autra lescha dal punct da vista da la politica da linguas è la Lescha davart las scolas popularas dal chantun Grischun (lescha da scola).

La lescha da linguas
Ils 17 da zercladur 2007 han las votantas ed ils votants dal Grischun ditg gea a la lescha da linguas (LLing; en vigur dapi il 1. da schaner 2008) cun 53,9% vuschs affirmativas. Per il comité «Pro Lescha da linguas dal chantun Grischun» ha quest resultat signifitgà in cler votum en favur da la trilinguitad grischuna. La votaziun sezza è stada necessaria suenter che l'advocat Peter Schnyder da Schiers aveva lantschà il referendum. Tenor el era la lescha che la Regenza ed il Cussegl grond han deliberà unanimamain ina discriminaziun da persunas da lingua tudestga, p.ex. cura ch'i va per s'annunziar per ina plazza da l'administraziun chantunala. Segund l'art. 6 da la lescha da linguas ston talas plazzas vegnir dadas «per regla – sche las qualificaziuns èn las medemas – [...] a quellas candidatas ed a quels candidats che han enconuschientschas da duas u eventualmain da tut las trais linguas uffizialas.»

Per grondas discussiuns en il Cussegl grond han procurà principalmain ils suandants trais puncts: promover spezialmain scolas u classas bilinguas en vischnancas dal territori da lingua tudestga; stabilir las premissas per fundar in institut da plurilinguitad; fixar il quorum che determinescha, schebain ina vischnanca vala anc unicamain sco vischnanca rumantscha u taliana ubain sco vischnanca maschadada dal punct da vista linguistic.
La francaziun legala da la promoziun speziala da scolas u classas en vischnancas plurilinguas e tudestgas è vegnida giustifitgada cun l'argument ch'i na bastia betg da promover ina lingua minoritara sulettamain en ses intschess tradiziunal. L'artitgel correspundent da la LLing, art. 20, tuna sco suonda:

[...]
² En vischnancas plurilinguas ed en vischnancas tudestgas po la Regenza – sin dumonda da la vischnanca – permetter da manar ina scola populara bilingua en l'interess da mantegnair la lingua tradiziunala.

³ En vischnancas cun ina part da commembras e da commembers d'ina cuminanza linguistica tradiziunala d'almain 10 pertschient sto vegnir purschì rumantsch u talian durant il temp da scola obligatoric.

In'instituziun che sa fatschenta cun dumondas da la plurilinguitad en Svizra è vegnida realisada entant a Friburg cun il Center scientific da cumpetenza per la plurilinguitad (CSP) che fa perscrutaziun sin basa da mandat da l'Institut da plurilinguitad (suttamess a l'Universitad da Friburg ed a la Scola auta da pedagogia dal chantun da Friburg). Il CSP ha signà ina cunvegna da collavuraziun tranter auter cun la Scola auta da pedagogia dal Grischun.
L'ultim punct, la fixaziun dal quorum, è in element fundamental da la lescha da linguas e reflectescha il princip territorial (appartegnientscha ad in territori linguistic circumscrit) fixà en l'art. 70 al. 2 da la Constituziun federala e l'art. 3 al. 3 da la Constituziun chantunala. Igl è previs ch'ina vischnanca vala sco monolingua, premess che almain 40% da la populaziun appartegnian a la cuminanza linguistica tradiziunala. Quai signifitga che talas vischnancas pon valair sco vischnancas monolinguas rumantschas u talianas, era sch'ina maioritad da lur abitantas ed abitants è da lingua tudestga. Quest fatg vegn reglà en l'art. 16 al. 2 da la lescha da linguas. L'artitgel cumplet tuna sco suonda:

¹ En lur legislaziun determineschan las vischnancas las linguas uffizialas tenor ils princips da questa lescha.

² Vischnancas cun ina part da commembras e commembers d'ina cuminanza linguistica tradiziunala d'almain 40 pertschient valan sco vischnancas monolinguas. En questas vischnancas è la lingua tradiziunala la lingua communala uffiziala.

³ Vischnancas cun ina part da commembras e da commembers d'ina cuminanza linguistica tradiziunala d'almain 20 pertschient valan sco vischnancas plurilinguas. En questas vischnancas è la lingua tradiziunala ina da las linguas communalas uffizialas.

⁴ Per fixar la part procentuala d'ina cuminanza linguistica èn decisivs ils resultats da l'ultima dumbraziun federala dal pievel. A la cuminanza linguistica u taliana tutgan tut las persunas che inditgeschan il rumantsch u il talian tar almain ina dumonda davart l'appartegnientscha linguistica.

La dumbraziun federala dal pievel menziunada en alinea 4 è anc adina quella da l'onn 2000. L'appartegnientscha linguistica è vegnida eruida a basa da duas dumondas: 1. Quala è la lingua en la quala Vus pensais e che Vus savais il meglier? 2. Quala(s) lingua(s) discurris Vus regularmain? a) a chasa, cun ils confamigliars; b) en scola, en la vita professiunala, a la lavur.

Uscheditg ch'ina vischnanca cuntanscha las pertschientualas fixadas en alinea 2 e 3, na po ella betg midar ses status linguistic, e quai era betg, sch'ina maioritad da la populaziun giavischa quai. La midada d'ina vischnanca monolingua ad ina vischnanca plurilingua (u d'ina vischnanca plurilingua ad ina vischnanca tudestga) basegna ina maioritad da dus terzs da las persunas cun dretg da votar, ma iniziativas u dumondas che mainan ad ina votaziun èn pussaivlas pir cura ch'il quorum da 40% resp. 20% n'è betg pli accumplì (vesair lescha da linguas art. 24 al. 1). L'ultima dumbraziun dal pievel che ha furnì datas detagliadas en connex cun la lingua ha gì lieu l'onn. In'applicaziun adequata da l'art 16 al. 2 e 3 premettess pia ina relevaziun da datas detagliadas actualas da vart dal Chantun, quai che fa da basegn tant pli en connex cun las differentas fusiuns da vischnancas realisadas u planisadas ils ultims onns.
Ultra da quai renconuscha la lescha da linguas en art. 3 al. 5 il rumantsch grischun sco furma rumantscha da standard da las autoritads chantunalas e da las dretgiras chantunalas. Persunas da lingua rumantscha pon sa drizzar al Chantun en ils idioms u en rumantsch grischun.

La lescha da scola
La lescha da linguas stipulescha che las vischnancas determineschan la lingua da scola per l'instrucziun en la scola populara (art. 18 al. 1). Il mars 2012 ha il Cussegl grond approvà la revisiun totala da la Lescha davart las scolas popularas dal chantun Grischun (lescha da scola; en vigur dapi il 1. d'avust 2013). La lescha da scola prevesa l'instrucziun d'almain ina lingua chantunala e da l'englais sin il stgalim primar. En scolas primaras rumantschas e talianas è il tudestg l'emprima lingua estra. En scolas primaras tudestgas è il talian l'emprima lingua estra. En scolas primaras tudestgas pon ils purtaders da scola decider l'instrucziun dal rumantsch empè dal talian. En pli pon els decider, schebain las linguas rumantsch e talian duain esser roms opziunals obligatorics (art. 30).

La midada da l'idiom al rumantsch grischun u viceversa succeda d'in onn da scola a l'auter (art. 32). Ina vischnanca na po pia betg midar la lingua da scola durant l'onn da scola current, per exempel immediat suenter ina decisiun correspundenta da la radunanza communala u d'in auter gremi cumpetent. Pia sulettamain uffants che cumenzan cun la scola populara pon vegnir alfabetisads en l'idiom u en rumantsch grischun, ils auters ston cuntinuar e terminar la scola populara en la lingua d'alfabetisaziun iniziala. Il Tribunal federal ha confermà questa decisiun da la Regenza grischuna. Ina gruppa da geniturs ha decis da contestar la sentenzia davant il Tribunal europeic dals dretgs umans a Strassbourg. Quel ha però decis da betg tractar il recurs.

La Regenza po lubir il diever simultan da duas linguas chantunalas sco linguas da scola sco mesira per promover las linguas chantunalas rumantsch e talian (art. 33).

La Regenza determinescha ils meds d'instrucziun obligatorics u recumandads. Ils meds d'instrucziun vegnan edids en las linguas tudestg, rumantsch e talian (art. 35). Quest passus lascha liber en tge varianta rumantscha, idiom u rumantsch grischun, ch'ils meds d'instrucziun vegnan concepids e producids. Uschia vegn curregida la decisiun ch'il Cussegl grond aveva prendì l'avust 2003 dad edir ils meds d'instrucziun rumantschs mo pli en la lingua unifitgada a partir da l'onn 2005. Questa decisiun, tratga en il rom da mesiras da spargn, era stada il signal da partenza dal project «rumantsch grischun en scola» ch'è fruntà sin vehementa opposiziun surtut en l'Engiadina ed en grondas parts da la Surselva. Il Cussegl grond reagescha il december 2011 e decida da pussibilitar meds d'instrucziun era puspè en ils idioms.

La primavaira 2012 ha ina gruppa pro rumantsch grischun vulì lantschar in'iniziativa dal pievel cun la finamira da prescriver la lingua unifitgada sco lingua da scola. Ina votaziun en l'entir chantun Grischun avess franc gì bunas schanzas. In resultat en favur dal rumantsch grischun, influenzà d'ina populaziun ch'è per gronda part da lingua tudestga, avess però pudì periclitar la pasch linguistica oramai falombra. Per evitar questa iniziativa ed ina votaziun dal pievel ha la Lia Rumantscha convocà in gremi strategic-politic cun represchentants da las differentas posiziuns. Quest gremi propona che la Regenza grischuna duai declerar il model da coexistenza a partir d'immediat sco part integrala dal plan d'instrucziun vertent. Questa soluziun transitorica duai valair, fin ch'il Plan d'instrucziun 21 entra en vigur. Il model da coexistenza duai vegnir normà il pli spert pussaivel en l'art. 32 da la lescha da scola ed en il Plan d'instrucziun 21. Quel vegn mess en vigur per la scolina fin la 2. classa dal stgalim secundar I sin l'onn da scola 2018/19 e per la 3. classa dal stgalim secundar I sin l'onn da scola 2019/20. Il Plan d'instrucziun 21 sa tegna vi dal princip che la vischnanca decida tge lingua d'alfabetisaziun che vegn instruida. Tenor conclus da la Regenza na datti en scola cun instrucziun idiomatica naginas pretensiuns elementaras per il rumantsch grischun. Sin il stgalim secundar I survegnan era las scolaras ed ils scolars da questas scolas l'occasiun dad udir e da leger texts en rumantsch grischun ed en ulteriurs idioms.

Arquint, R., Plädoyer für eine gelebte Mehrsprachigkeit. Die Sprachen im Räderwerk der Politik, Verlag Neue Zürcher Zeitung, Turitg 2014

Coray, R., Rätoromanische Mythen. Die Stellung des Bündnerromanischen in der Schweizer Sprachenpolitik, en: Ladinia 26 – 27 (2002 – 2003), 121 – 139

La Quotidiana, Udir e leger rg sin stgalim superiur, 27 da november 2015

Nay, G., Die Stellung des Romanischen als Gerichtssprache, en: Gesetzgebung heute, 1991/1, Chanzlia da la Confederaziun svizra, Berna 1991, 9 – 26

Richter, D., Sprachenordnung und Minderheitenschutz im schweizerischen Bundesstaat: Relativität des Sprachenrechts und Sicherung des Sprachfriedens, Springer, Berlin 2005

Schweizer, R. J. et al., Mehrsprachige Gesetzgebung in der Schweiz: juristisch-linguistische Untersuchungen von mehrsprachigen Rechtstexten des Bundes und der Kantone, Dike, Turitg 2011

Viletta, R., Abhandlung zum Sprachenrecht mit besonderer Berücksichtigung des Rechts der Gemeinden des Kantons Graubünden, tom 1, Grundlagen des Sprachenrechts, Zürcher Studien zum öffentlichen Recht 4, Turitg 1978