Domenas da diever | Lia Rumantscha

En il chantun Grischun fixeschan las vischnancas lur linguas d'administraziun e da scola en atgna cumpetenza, ellas ston però sa tegnair als princips da la lescha da linguas chantunala. Il Chantun metta a disposiziun a la scola rumantscha ils meds d'instrucziun necessaris en rumantsch. Dapi il 1. d'avust 2013 è en vigur la Lescha davart las scolas popularas dal chantun Grischun. Questa lescha prevesa l'instrucziun d'almain ina lingua chantunala e da l'englais sin il stgalim primar. En scolas primaras rumantschas e talianas è il tudestg l'emprima lingua estra. En scolas primaras tudestgas è il talian l'emprima lingua estra, ils purtaders da scola pon decider l'instrucziun dal rumantsch empè dal talian. En pli pon els decider, schebain las linguas rumantsch e talian duain esser roms d'elecziun obligatorics.

Las scolinas rumantschas han ina funcziun impurtanta per il mantegniment e la promoziun da la lingua e per l'integraziun linguistica dad uffants da linguas estras.
Las vischnancas dal chantun Grischun che mainan ina scola rumantscha mainan er ina scolina rumantscha (vesair tabella en il chapitel Stgalim primar). Vischnancas al cunfin linguistic (vischnancas bilinguas u vischnancas rumantschas anc betg cumplettamain germanisadas) mainan per part parallelamain scolinas en lingua rumantscha e tudestga, sporadicamain era scolinas maschadadas. L'Uniun da scolina Cuira procura che uffants da geniturs che han ina relaziun cun la Rumantschia pon giudair in ambient rumantsch er en la chapitala grischuna.
Il chantun garantescha il mantegniment da scolinas rumantschas cun la furmaziun da mussadras e mussaders da lingua rumantscha.

La tabella mussa las vischnancas dal chantun Grischun cun ina purschida da rumantsch sin il stgalim primar.

Numerusas vischnancas grischunas en il territori tradiziunalmain rumantsch mainan al stgalim primar ina scola rumantscha, qvd. il rumantsch è la lingua d'instrucziun, tut tenor vischnanca era mo fin la 3. classa; il tudestg vegn instruì sco rom da la 4. fin 6. classa.

Malgrà il num n'è la scola rumantscha tradiziunala betg ina scola monolingua. I sa tracta plitost dad in dals sistems da scola ils pli vegls e pli cumprovads. Cuntrari a la gronda part dals ulteriurs models da scola ch'èn sa sviluppads a partir dals onns 1970 en consequenza da resultats da perscrutaziun positivs, è la bilinguitad da la scola rumantscha sa sviluppada plitost casualmain da la realitad politic-linguistica e culturala dal Grischun dal 19avel tschientaner. La scola rumantscha po pia vegnir considerada sco ina scola bilingua creschida a moda natirala. Deplorablamain manca la scola rumantscha anc oz en la plipart da las enumeraziuns da models da scola bilingua. Pir durant ils onns 1990 han ins renconuschì en connex cun ina retschertga che la scola rumantscha tradiziunala correspunda per gronda part als excellents models da scola bilingua, sco quai ch'els vegnan propagads per exempel en Canada. La scola rumantscha tradiziunala ademplescha gist duas incumbensas fitg impurtantas: la realisaziun d'ina ferma bilinguitad e la protecziun d'ina lingua minoritara.

Tut ils absolvents da la scola rumantscha tradiziunala èn almain bilings, e quai independentamain da l'origin linguistic da las scolaras e dals scolars. Fin la quarta classa ha lieu l'entira instrucziun en rumantsch. Da la quarta fin la sisavla classa vegn il tudestg instruì sco rom, il rumantsch resta vinavant la lingua d'instrucziun. Tras in'immersiun totala tempriva «sfunsan» per exempel ils scolars betg rumantschs en il rumantsch e n'emprendan uschia betg mo la lingua sco tala, mabain acquistan era la materia betg linguistica en rumantsch e tras il rumantsch. Al nivel superiur da la scola populara daventa il tudestg la lingua d'instrucziun principala. Mo anc ils roms rumantsch e biologia vegnan instruids en rumantsch. Questa midada da la lingua d'instrucziun pussibilitescha als scolars da lingua rumantscha l'immersiun en la lingua tudestga. Ina retschertga dal Fond naziunal svizzer ha pudì cumprovar empiricamain la gronda effizienza da la scola rumantscha tradiziunala per cuntanscher la bilinguitad rumantsch-tudestga.

Ultra da l'acquisiziun d'ina ferma bilinguitad rumantsch-tudestga ha la scola rumantscha tradiziunala ina funcziun da protecziun fitg impurtanta per la lingua rumantscha. En scolina e da l'emprima fin la quarta classa succeda l'instrucziun mo en rumantsch. Per consequenza emprendan scolars betg rumantschs da bell'entschatta la lingua rumantscha. Questa concentraziun tempriva ed intensiva sin la lingua betg dominanta garantescha ina consolidaziun da las structuras linguisticas tar tut ils scolars participads e metta la basa per ina bilinguitad equilibrada, senza ch'il rumantsch vegnia memia baud e memia ferm sut pressiun da la lingua dominanta tudestga. Plinavant garantescha quest proceder en in tschert senn che famiglias betg rumantschas sa sfadian pli fitg da s'integrar linguisticamain en il territori rumantsch. Malgrà che l'instrucziun da tudestg cumenza pli tard, cuntanschan ils absolvents da la scola rumantscha tradiziunala pli u main la medema cumpetenza en la lingua tudestga sco lur collegas (monolings) dal Grischun tudestg – e quai cun l'effect secundar empernaivel ch'els cuntanschan questa cumpetenza gist en duas linguas.

La scola rumantscha tradiziunala è creschida a moda organica. Ella n'è betg circundada dal nimbus dal «nov» e n'è betg vegnida creada da geniturs u magisters interessads. Ella reflectescha simplamain la normalitad, uschia che la populaziun e las autoritads n'èn betg u mo pauc conscientas da posseder insatge ordvart prezius.

In'autra situaziun preschentan las furmas da la scola bilingua «pli modernas», stgaffidas per exempel en connex cun il project da scola Samedan. Ellas survegnan en general dapli attenziun. La scola bilingua en il senn da la scola rumantscha tradiziunala (immersiun totala tempriva) è vegnida remplazzada en quest cas tras in sistem da scola cun immersiun parziala. Faussamain vegn considerada savens mo questa furma sco «scola bilingua». Bain valan era scolas cun immersiun parziala tempriva sco ferms models da scola bilingua, ma ellas èn vegnidas concepidas en emprima lingia per linguas «grondas» e «fermas» (per exempel franzos-englais), da maniera ch'ellas na pon betg u mo cun difficultad garantir la funcziun da protecziun necessaria per la lingua minoritara. Ins sto savair che las stentas da proteger la lingua minoritara sco era la dotaziun da las uras en questa lingua stuessan esser tant pli grondas, pli flaivel ch'il status d'ina lingua minoritara è en il mintgadi. En cumparegliaziun cun las scolas rumantschas tradiziunalas mussan ils novs models dentant savens in rinforzament da la lingua tudestga. Il fatg che l'instrucziun da tudestg cumenza uschè baud (per part gia en scolina) demotivescha en pli ils immigrants d'auters linguatgs da s'integrar linguisticamain.

L'immersiun totala tempriva – il model da standard da las scolas rumantschas.

L'immersiun parziala – tenor quest model funcziunan las scolas bilinguas en il Grischun.

Questas reflexiuns na dastgan dentant betg far emblidar il fatg ch'ils pli novs models da scola bilingua cun in'immersiun parziala vegnan introducids per evitar menders scenaris. Uschia vegn la scola rumantscha tradiziunala adina dapli sut pressiun en insaquantas vischnancas al cunfin linguistic cun ina maioritad tudestga creschenta che ha insistì d'introducir pli baud il tudestg sco lingua d'instrucziun u perfin da midar a la scola (monolingua) tudestga. La suletta soluziun è stada fin oz quella d'introducir la scola tudestga. Retschertgas en il rom dal project da scola Samedan han mussà che l'introducziun da la scola cun immersiun parziala ha promovì en la populaziun ina ferma conscienza per la bilinguitad, main marcanta en vischnancas cun rumantsch sco lingua d'instrucziun.

Per la scola rumantscha tradiziunala fiss imaginabel e realisabel er il pass da la bilinguitad a la trilinguitad gia a partir da la 1. classa. Enstagl d'emprender a partir da la 3. classa tudestg e pir a partir da la 5. classa englais, cumenzass l'instrucziun d'englais gia a partir da l'entschatta.

Intgins exempels per scolas bilinguas:

Emprova da scola Samedan (Engiadin'Ota)
En ils onns 1996 – 2000 è vegnida realisada a Samedan in'emprova da scola cun la finamira da promover la bilinguitad rumantsch-tudestga en scolina ed en scola populara ed a medem temp da rinforzar e da proteger il rumantsch a moda efficazia. Ils uffants duain profitar da la plurilinguitad. Ins vul svegliar ina chapientscha linguistica pli gronda che po strusch vegnir cuntanschida tras in'instrucziun monolingua. En pli vul ins realisar in'equivalenza tranter il rumantsch ed il tudestg enfin la fin dal 9avel onn da scola (plurilinguitad equilibrada). A basa dals resultats positivs ha la Regenza grischuna dà il 2002 la permissiun a la vischnanca da Samedan da manar sia scolina e sia scola populara definitivamain a moda bilingua. Ils ultims onns datti però difficultads da chattar scolasts bilings cunzunt per il stgalim superiur.

Emprova da scola Puntraschigna (Engiadin'Ota)
A partir da l'onn da scola 2003/04 ha era la vischnanca da Puntraschigna en l'Engiadin'Ota introducì in model da scola biling (decisiun communala dals 18 da mars 2003 a basa d'in conclus da la Regenza dals 11 d'avrigl 2003). Quel è dentant main consequent che quel da Samedan. Las finamiras da las duas vischnancas èn identicas.

Emprova da scola Cuira
In ulteriur project da scola bilingua, accumpagnà scientificamain, ha lieu en la Scola da la citad da Cuira dapi l'entschatta da l'onn da scola 2000/01: scolaras e scolars en duas classas particularas vegnan instruids en lingua tudestga e taliana, en in'autra classa en lingua tudestga e rumantscha. Ils resultats d'enfin uss èn positivs.

Stgalim secundar
A partir da l'onn da scola 2002/03: en vischnancas cun scola fundamentala rumantscha al stgalim primar trais lecziuns/emna rumantsch sco rom obligatoric; en vischnancas cun scola fundamentala tudestga u taliana datti en la 2./3. classa la pussaivladad da frequentar trais fin tschintg lecziuns/emna rumantsch sco rom facultativ/rom d'elecziun obligatoric.

Scola professiunala
L'instrucziun betg specifica a las scolas professiunalas a Glion e Cuira vegn generalmain manada a moda bilingua rumantsch-tudestg. Per l'instrucziun generala exista dapi l'avrigl 2000 l'uschenumnà model da splitting: la scola professiunala a Cuira porscha rumantsch sco rom facultativ supplementar, premess che l'interess è avant maun. L'instrucziun da rom ha lieu sco enfin uss en la scola professiunala cumpetenta tenor la repartiziun dals circuls da scola. A la Scola industriela a Samedan è il tudestg la lingua d'instrucziun, ma era las linguas maternas (rumantsch e talian) da las emprendistas e dals emprendists vegnan tgiradas e promovidas.

Scola media
Enfin la fin dals onns 1990 han ils scolars da lingua materna rumantscha absolvì il medem program da furmaziun sco lur conscolars da lingua tudestga. L'instrucziun en il rom rumantsch ha gì lieu per els en duas lecziuns emnilas supplementaras. La revisiun da la Lescha davart las scolas medias dals 27 da settember 1998 ha revalità fermamain la posiziun dal rumantsch sin quest stgalim. Las scolas medias porschan dapi lura en il Grischun ina maturitad bilingua (rumantsch-tudestg). A la Scola chantunala grischuna a Cuira per exempel vesa quai ora sco suonda: scolaras e scolars cun rumantsch u talian sco lingua materna (emprima lingua) fan ina maturitad bilingua rumantsch-tudestg u italiano-tedesco. Els frequentan durant l'entir temp da la furmaziun gimnasiala dus roms fundamentals en rumantsch u talian. Actualmain èn quai ils roms istorgia/storia e biologia/biologia.

Scola auta da pedagogia dal Grischun
La Scola auta da pedagogia dal Grischun (SAP) remplazza dapi il 2003/2004 il Seminari scolastic grischun (cun partiziun rumantscha) e l'anteriura Scola da dunnas dal Grischun (cun partiziun rumantscha ed in model per promover la furmaziun interculturala) a Cuira sco era la partiziun dal seminari scolastic a la Scola media d'Aschera. La SAP scolescha persunas per la scolina e la scola primara (studi da diplom) e porscha curs da perfecziunament a scolastas e scolasts, curs da stad, in'instrucziun en ina segunda lingua e curs da perfecziunament intensivs. Ultra da quai è questa scola auta activa sin il champ da la perscrutaziun. Il rumantsch vegn resguardà commensuradamain tant en las direcziuns da studi «scolina» (emprima lingua ed integraziun linguistica, segunda lingua chantunala) e «scola primara» (emprima lingua, segunda lingua chantunala) sco er en la direcziun da studi «didactica sectoriala, resp. didactica dal rom a basa d'ina furmaziun professiunala orientada tenor il plan d'instrucziun».

Universitads
La lingua e cultura rumantscha pon ins studegiar a l'Universitad da Turitg, a l'Universitad da Genevra ed a l'Universitad da Friburg.

Baker, C., Pyrs Jones, S., Encyclopedia of Bilingualism and Bilingual Education, Clevedon, Multilingual Matters Ltd., 1998

Carigiet, W., Cathomas, R., Immersion – und kaum einer merkt's. Von der Zweisprachigkeit der SchülerInnen romanischsprachiger Schulen, en: Babylonia, Schweizerische Zeitschrift für Sprachenlernen und Sprachunterricht, Fondazione Lingue e Culture, Comano 1997

Gregori, G. P., Romanisch vor und nach der Mittelschulreform, en: Babylonia 6 (1998), 57 – 58

Gregori, G. P. et al., Schule und Mehrsprachigkeit im Kanton Graubünden, Bündner Monatsblatt 1 / 2011, 3 – 34

La pressa rumantscha va enavos sin l'entschatta dal 19avel tschientaner, cura che las Trais Lias èn s'unidas per furmar il chantun Grischun. Il pievel aveva pers la controlla e la survista generala ed aveva basegn d'infurmaziuns independentas che mo ina pressa libra pudeva garantir. La pressa era dentant era suttamessa ad interess da la politica da partida ed ad interess confessiunals ed è restada – sper las scrittiras religiusas – la suletta lectura e funtauna da furmaziun fin enturn l'onn 1850.
En il 19avel e 20avel tschientaner èn cumparidas en il Grischun rumantsch numerusas gasettas e scrittiras, da las qualas han survivì intginas fin oz. Il 1996 existivan anc quatter gasettas emnilas rumantschas: il Fögl Ladin (1941 – 1996, Engiadina/Val Müstair) e la Gasetta Romontscha (1857 – 1996, Surselva) cumparevan duas giadas l'emna, la Pagina da Surmeir (1946 fin oz, Surses/Val d'Alvra) e la Casa Paterna/La Punt (1920 – 1996, Sutselva/Surselva protestanta) ina giada l'emna.

La Pagina da Surmeir datti dapi il 1946

Ultra da numerusas publicaziuns periodicas cumparan en pli plirs chalenders annuals, annalas e revistas en lingua rumantscha. Chalenders: Calender Romontsch/Surselva, Chalender Ladin/ Engiadina e Val Müstair, Sulom surmiran/Surses e Val d'Alvra, Calender per mintga gi/Surselva e Sutselva refurmada; annalas: Annalas da la Societad Retorumantscha (publicaziun cun pretensiun scientifica); revistas: Litteratura (organ da l'Uniun per la Litteratura Rumantscha).

Punts
Ils 2 d'avrigl 1994 han insaquants idealists giuvens da las differentas valladas dal Grischun rumantsch lantschà la revista per giuvenils «Punts». I sa tracta da l'emprima revista rumantscha surregiunala e da l'emprim magazin per giuvenils en il Grischun. Il 2011, pia suenter 18 onns, è vegnì edì l'ultim numer.

La Quotidiana
Ils 6 da schaner 1997 ha la Gasser Media SA (nov: Somedia) lantschà ina gasetta rumantscha dal di sut il titel «La Quotidiana» (LQ). Questa nova publicaziun integrescha las gasettas regiunalas surmenziunadas – exceptà la Pagina da Surmeir – sco era la pagina rumantscha «La Nova» che cumpareva dapi il 1994 en il Bündner Tagblatt. Uschia è s'accumplì – almain ord vista da la planisaziun linguistica – in grond giavisch. Suenter che La Quotidiana ha surpiglià il Fögl Ladin, è l'Engadiner Post sa declerada pronta da publitgar duas paginas en lingua rumantscha e da renumnar la gasetta emnila Engadiner Post/Posta Ladina.

La Posta Ladina - anteriuramain Il Fögl Ladin.

Il svilup da LQ è ina lunga istorgia. Malgrà ch'il basegn d'ina gasetta rumantscha dal di era sa manifestà incontestablamain gia dapi decennis, han ils Rumantschs stuì spetgar vaira ditg sin sia realisaziun. Ina cumissiun da pressa ha remplazzà l'autra, suenter in numer nulla (1988) è cumparì in segund (1992), senza resultats concrets. Era l'uniun Pro Svizra Rumantscha, fundada il 1992 per promover la pressa rumantscha ed engaschada dapi il 2001 pli fitg er en auters secturs (infurmaziun, sensibilisaziun, meds d'instrucziun), n'ha betg pudì chattar ina soluziun per rinforzar la pressa rumantscha. Pir la Fundaziun Medias Rumantschas (FMR), fundada il 1996 e finanziada da la Confederaziun e dal chantun Grischun, ha furnì ina basa impurtanta per ina gasetta dal di. Cun l'agid da l'ANR è sa sviluppada ina gasetta rumantscha attractiva: redigida a moda professiunala, producida cun indrizs moderns e tgirada d'ina redacziun pitschna, ma fitg motivada ed engaschada.

La Quotidiana - la gasetta dal di rumantscha rapporta cunzunt d'eveniments e da fatgs locals e regiunals.

Ultra da l'innovaziun linguistica promova la gasetta rumantscha dal di l'avischinaziun dals idioms, fa la punt tranter las valladas rumantschas e favurisescha il svilup d'ina identitad communabla. La gasetta LQ è la portavusch da la Rumantschia. Ella s'occupa surtut da las regiuns rumantschas, senza dentant tralaschar il rest dal chantun Grischun e l'exteriur. Entant che l'infurmaziun or da las regiuns succeda en ils singuls idioms, vegn per regla duvrà il rumantsch grischun en la part surregiunala.

RTR Radiotelevisiun Svizra Rumantscha

Dapi il 1925
L'istorgia da RTR Radiotelevisiun Svizra Rumantscha cumenza l'onn 1925. Quel onn èn las emprimas quatter emissiuns rumantschas vegnidas derasadas sur l'emettur Hönggerberg. L'emprima chadaina UKW (UUC) per derasar ils programs da Radio Rumantsch en il Grischun vegn introducida il 1984. Ils 17 da favrer 1963 è l'emprima emissiun da televisiun rumantscha, il «Balcun tort», vegnida emessa da la televisiun a Turitg.

Dapi il 1992 è RTR ina succursala da la Societad svizra da radio e televisiun (SRG SSR). La SRG SSR ha quatter interpresas regiunalas: RSI Radiotelevisione svizzera a Lugano, RTR Radiotelevisiun Svizra Rumantscha a Cuira, RTS Radio Télévision Suisse a Genevra e SRF Schweizer Radio und Fernsehen a Turitg. L'incumbensa da la SRG SSR sa basa sin la Constituziun federala, sin la Lescha federala da radio e televisiun (LRTV) sco era sin la concessiun. Grazia a la solidaritad e la gulivaziun da finanzas tranter las regiuns linguisticas po la SRG SSR offrir programs en l'entira Svizra e qua tras promover la chapientscha, la solidaritad ed il barat tranter las parts dal pajais. Uschia ademplescha la SRG SSR ina funcziun d'integraziun sociala e culturala impurtanta

Il center da medias è dapi il 2006 a la Via da Masans 2 a Cuira. Correspundents da RTR lavuran plinavant a Mustér, Glion, Savognin, Samedan, Scuol e Berna.

Program
RTR è LA interpresa da medias per la Svizra rumantscha. Ella producescha programs da qualitad che resplendan e reflecteschan realitads e tendenzas en la societad. RTR realisescha in program da radio e televisiun cun infurmaziuns actualas ed approfundadas cun in program da divertiment e musica da tut las spartas ed en spezial da la scena da musica rumantscha grischuna. Online sin www.rtr.ch survegn questa offerta audiovisuala ina plivalur cun fotografias e graficas, dossiers ed infurmaziuns supplementaras.

Bun 50% da las emissiuns dal Radio RTR tutgan tar l'infurmaziun. L'autra mesadad è program accumpagnant e da divertiment. La cumpart da l'infurmaziun en la Televisiun RTR munta a 60%; 30% èn temas culturals e da la societad, 10% emissiuns per uffants e per la giuventetgna.

L'offerta da la rait sa drizza a diversas gruppas da vegliadetgna. La pagina principala www.rtr.ch è la pagina cumplessiva da RTR. RTR è preschent sin ulteriuras medias socialas sco per exempel Facebook e X.

La chasa da medias a Cuira. © RTR

Emissiuns da la Televisiun RTR

• Telesguard 
  gli – ve 17.40 sin SRF 1 – Il magazin d'infurmaziun or dal Grischun.
   
• Cuntrasts 
  du 17.25 sin SRF 1 – Il num è program. L'emissiun viva da cuntrasts da stil, da differentas avischinaziuns a temas variads, relevants per la Rumantschia e per il Grischun.
   
• Minisguard
  so 17.40 sin SRF 1 – L'emissiun d'infurmaziun per uffants.
   
• Controvers 
  du 17.25 sin SRF 1 – La debatta engaschada davart temas actuals. Var sis giadas l'onn.
   
• In pled sin via
  sin SRF 1 – Patratgs cristians en dumondas religiusas, spiritualas u eticas da la societad. Quatter giadas l'onn.

Tut las emissiuns cun suttitels tudestgs sin TXT pagina 777. Repetiziuns e la survista actuala sin www.rtr.ch.

Radios locals
Il sulet radio local anc existent dal Grischun, Radio Südostschweiz (anteriuramain Radio Grischa), realisescha mintg'emna l'emissiun «Saira Rumantscha».

• Documents e publicaziuns uffizialas: bancnotas, passaport, carta d’identitad, decrets, leschas ed ordinaziuns (Constituziun federala, explicaziuns davart las votaziuns, euv.), broschuras d’infurmaziun dals uffizis federals, euv.
   
• Militar: dal 1988 fin il 1992 èn vegnidas manadas quatter cumpagnias grischunas d’infantaria en rumantsch; material d’instrucziun e documents persunals en rumantsch
   
• Administraziun federala: en contact cun persunas da lingua rumantscha è er il rumantsch lingua uffiziala da la Confederaziun
   
• ​​​​​​​Diversas organisaziuns socialas e culturalas: sin palpiri da brevs, per paginas d'internet ed acziuns spezialas
   
• Assicuranzas: per formulars e scrittiras
   
• Bancas: en singuls cas, sch’ellas han pliras filialas en il territori rumantsch
   
• Producents e distributurs da martganzia: per la publicitad en il territori rumantsch e per inscripziuns e descripziuns da tscherts products (surtut sche las filialas sa chattan en il Grischun)
   
• Interpresas sco La Posta e las VFF dovran sporadicamain er il rumantsch per lur stampats ed inscripziuns
  ​​​​​​​​​​​​​​
• Numerusas revistas e gasettas d'interpresas (p.ex. Coop) e d'instituziuns svizras resguardan per part er il rumantsch

• Administraziun chantunala: per contacts cun la populaziun da lingua rumantscha; decleraziun da taglia electronica datti fin oz però mo en tudestg e talian
   
• Inscripziuns d’edifizis publics: translaziun en las linguas uffizialas reglada en art. 5 da la Lescha da linguas dal Grischun
   
• Enconuschientschas dal rumantsch per plazzas en uffizis chantunals: reglà teoreticamain en art. 6 da la Lescha da linguas dal Grischun: «Sche plazzas da l'administraziun chantunala ston vegnir occupadas, sto per regla – sche las qualificaziuns èn las medemas – vegnir dada la preferenza a quellas candidatas ed a quels candidats che han enconuschientschas da duas u eventualmain da tut las trais linguas uffizialas.»
   
• La Banca Chantunala Grischuna fa diever dal rumantsch per material da correspundenza e formulars sco era per communicaziuns da pressa
   
• Diversas organisaziuns socialas e culturalas: sin palpiri da brevs, per paginas d'internet ed acziuns spezialas
   
• Producents e distributurs da martganzia: per la publicitad en il territori rumantsch e per inscripziuns e descripziuns da tscherts products
• La Viafier retica realisescha las inscripziuns dals trens, ils uraris e las annunzias en ils trens parzialmain en lingua rumantscha

• Sfera privata: il rumantsch è la lingua principala en famiglia, en vischnanca, en las societads localas e tranter amis
   
• Sfera publica: en la vita publica e professiunala vegn duvrà per ordinari il rumantsch sco lingua da mintgadi; per la correspundenza a scrit percunter sa serv'ins dal rumantsch u dal tudestg, tut tenor la lingua dal destinatur
   
• Baselgia: la Bibla, texts liturgics, instrucziun religiusa e chanzuns spiritualas en lingua rumantscha; servetschs divins en rumantsch en vischnancas rumantschas intactas, alternativamain en rumantsch ed en tudestg en vischnancas bilinguas; servetschs divins en las regiuns turisticas en rumantsch ed en tudestg
   
• Administraziun communala: en l'Engiadina Bassa ed en Val Müstair (incl. S-chanf e Zuoz en l'Engiadin'Ota) è il diever dal rumantsch sco lingua administrativa obligatoric (reglament dal 1995 davart il diever linguistic uffizial); a partir dal 1996/97 vala il medem era per la plipart da las vischnancas en Surselva e Sutselva ed en il Grischun Central
   
• ​​​​​​​Manaschis ed interpresas en il territori rumantsch: per offertas, quints, correspundenza, etichettas da products, manifestaziuns industrialas publicas, euv.
   
• Uniuns da turissem: per part reclamas ed infurmaziuns
  ​​​​​​​
• Uffizi dal stadi civil: en ils circuls dal stadi civil en l'intschess rumantsch vegn duvrà il rumantsch per ils extracts e per las communicaziuns; sin giavisch ha lieu la ceremonia civila en rumantsch