Vita culturala | Lia Rumantscha

Ils pli vegls documents linguistics rumantschs enconuschents avant il 1500 èn l'uschenumnada «emprova da plima da Würzburg» (10avel tschientaner), la «versiun interlineara da Nossadunnaun» (11/12avel tschientaner) e la «perditga da Müstair» (fragment d'in reglament d'astg e pastg dal 1389 en il dialect da la Val Müstair. Tenor novas perscrutaziuns han ins duvrà il rumantsch (vallader) plinavant er en texts politics e giuridics dal 15avel e 16avel tschientaner.
Il rumantsch è però restà durant l'entir temp medieval surtut ina lingua discurrida. Pir en il 16avel tschientaner han ins cumenzà a scriver rumantsch. Ils motivs impurtants per il passadi definitiv dal rumantsch discurrì al rumantsch scrit èn stads ils cumbats confessiunals dal temp da la Refurma e da la Cuntrarefurma e l'istorgia politica da las Trais Lias.

La traducziun e la stampa dal Nov Testament tras Jachiam Bifrun (1560) en la lingua da l'Engiadin'Ota (puter) e dal Cudesch da Psalms tras Durich Chiampel (1562) en la lingua da l'Engiadina Bassa (vallader) marcan en il 16avel tschientaner la gronda midada da tenuta dals Rumantschs envers lur lingua materna: il pled da Dieu era memia impurtant per betg vegnir predegià e stampà er en lingua rumantscha. Uschia naschan entaifer paucs decennis quatter furmas scrittas rumantschas. Quellas servan durant il 17avel tschientaner a producir in'impurtanta litteratura religiusa per tuttas duas confessiuns (protestant e catolic).

Ils idioms ladins ed il sursilvan vegnan duvrads relativamain spert era per auters geners da texts, surtut per scrittiras giuridicas, pli tard era per texts litterars ed en scola. Il sutsilvan ed il surmiran vegnan codifitgads bler pli tard. Ina veritabla litteratura sutsilvana nascha pir en ils onns 1916/1917, ed il sutsilvan vegn scrit definitivamain pir a partir dal 1943. Il svilup dal surmiran scrit sumeglia quel dal sutsilvan. En il 17avel e 18avel tschientaner cumparan singulas scrittiras religiusas en la lingua dal Surses, ed enturn il 1850 vegnan era stampads intgins cudeschs da scola en surmiran. Ils emprims texts litterars en la lingua surmirana vegnan dentant publitgads pir l'entschatta dals onns 1920.

Sper la litteratura religiusa cumparan il 17avel e 18avel tschientaner oravant tut statuts giuridics e reglaments communals. Quels vegnan translatads per regla dal latin e dal tudestg ed adattads a las differentas circumstanzas regiunalas. Grazia a las «funtaunas da dretg» dad Andrea Schorta pudain nus reconstruir era dal punct da vista istoric e cultural la maniera da viver da quel temp en las valladas grischunas.

Ina litteratura belletristica rumantscha per propi nascha pir en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner. Las numerusas poesias ed ils numerus raquints che celebreschan la lingua materna permettan als Rumantschs da scuvrir lur moda da viver e lur tradiziuns. Mitus e poems epics davart l'agen origin signifitgan ina cuntrapaisa al process da regressiun evident da lezzas uras en il territori rumantsch ed augmentan la conscienza da sasez. Il resvegl da la conscienza rumantscha maina lura a partir dal 1885 a la fundaziun da societads linguisticas e culturalas regiunalas e surregiunalas che contribueschan fermamain al svilup da la creaziun litterara en l'emprima mesadad dal 20avel tschientaner. Era sche la pli gronda part dals scripturs rumantschs èn poets d'occasiun, meritan blers da lur texts sensibels e profunds in'attenziun e stima speziala.

Suenter la Segunda Guerra mundiala s'occupan ils auturs rumantschs surtut da la crisa dal mund rumantsch. Els tematiseschan las grondas midadas economicas e socialas e la regressiun progressiva da la veglia lingua e cultura rumantscha. Diversas scripturas e scripturs han avert la pitschna litteratura muntagnarda als currents da las grondas litteraturas vischinas.

La generaziun giuvna abanduna pli e pli il mund specificamain rumantsch per s'occupar dals problems e privels da la societad moderna. Nums enconuschents pli recents èn Leo Tuor ed Arno Camenisch.
Bleras auturas e blers auturs da lingua rumantscha sa servan da temp en temp era dal tudestg che empermetta ad els l'access ad in public pli grond. Auters laschan translatar pli tard lur texts e lur ovras en lingua tudestga. I dat era numerus cudeschs en furma sinoptica (rumantsch-tudestg).

I dat numerus cudeschs per uffants, ma relativamain paucs cudeschs per giuvenils en rumantsch. Il cudesch d'uffants il pli famus en rumantsch ch'è vegnì translatà en numerusas linguas è bain «Uorsin» da Selina Chönz cun illustraziuns dad Alois Carigiet. El raquinta dal Chalandamarz, in usit vegl che ha lieu mintgamai l'emprim da mars, e tenor il qual ils uffants en l'Engiadina ed en il Grischun Central van anc oz cun plumpas, stgellas e giaischlas tras las vias e giassas per stgatschar l'enviern.
Texts originals per uffants e giuvenils en lingua rumantscha èn fitg rars. La gronda part dals cudeschs d'uffants e da giuvenils è translaziuns, surtut dal tudestg.

Il 1946 è vegnida fundada l'Uniun da scripturas e scripturs rumantschs (USR), renumnada il 2004 en Uniun per la Litteratura Rumantscha (ULR), sco societad affiliada da la Lia Rumantscha. Ella organisescha dapi il 1990 mintg'onn ils «Dis da litteratura»: las scripturas ed ils scripturs rumantschs e tut ils interessads a dumondas da litteratura dal Grischun e d'ordaifer noss chantun s'inscuntran l'atun durant trais dis a Domat. Ses organ è la «Litteratura». Questa revista cumpara per regla ina fin duas giadas l'onn. Ella pussibilitescha a las auturas ed als auturs da s'exprimer davart eveniments contemporans actuals e da publitgar texts litterars, translaziuns, recensiuns e commentaris critics.

In pass impurtant per il svilup da la litteratura rumantscha è vegnì fatg l'onn 2010 cun la fundaziun da la Chasa Editura Rumantscha. Ella porscha servetschs d’ediziun professiunals e vul render pli vesaivla la pitschna, ma viscla scena da litteratura rumantscha. Ses program d'ediziun cumpiglia ovras belletristicas rumantschas e cudeschs per uffants e giuvenils.

L'Archiv svizzer da litteratura a Berna rimna documents e materialias en tut las quatter linguas naziunalas davart la litteratura che demussa ina relaziun cun la Svizra. Questa collecziun è accessibla gratuitamain per lavurs u studis scientifics, litterars u publicistics.
Ina vasta collecziun da texts rumantschs, var 8000 paginas da different gener, da quatter tschientaners, da tut las regiuns e da tut ils idioms rumantschs cumpiglia la Crestomazia Retorumantscha, cumpilada da Caspar Decurtins ed edida oriundamain ils onns 1896 – 1919. Questa ovra è era disponibla online.

Ovras rumantschas ed ovras davart la lingua rumantscha vegnan rimnadas e rendidas accessiblas al public surtut da la Biblioteca chantunala dal Grischun e da la Lia Rumantscha. Ina da las bibliotecas da preschientscha rumantschas las pli ritgas posseda l'Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun. Là chatt'ins nundumbraivlas ovras davart la lingua, la litteratura, la folcloristica e l'onomastica rumantscha sco era fotografias ed illustraziuns (surtut stampats vegls). Autras bibliotecas cun ovras rumantschas èn la Biblioteca da la citad da Cuira, la biblioteca da la Fundaziun Planta a Samedan e la biblioteca claustrala a Mustér. Vitiers vegnan las diversas bibliotecas communalas.

La cultura da musica e da chant ha ina lunga tradiziun en las parts rumantschas dal Grischun. Surtut ils numerus chors rumantschs en ed ordaifer il Grischun giogan da vegl ennà ina rolla impurtanta per l'identitad culturala e per la promoziun ed il mantegniment da la lingua.

La musica rumantscha tanscha da la chanzun populara a la musica populara tradiziunala e moderna, da la chanzun d'amur, l'intunaziun da texts litterars e critics e da la musica da pop e rock fin al folk, hip-hop e rap u al toc da teater enramà cun musica.

Per blers, oravant tut per Rumantschas e Rumantschs pli giuvens, è la musica in bun med da communicaziun. Diversas occurrenzas mussan che la musica animescha spezialmain la generaziun rumantscha pli giuvna da scriver cun grond gust texts da chanzuns en lur atgna lingua.

Cun il Chapella Open Air sper S-Chanf (dapi il 1981) e l'Open Air Lumnezia a Degen (dapi il 1985) datti en il territori rumantsch duas occurrenzas fitg popularas per musica da pop e da rock naziunala ed internaziunala.

Il 1986 vegn represchentà il «Cerchel magic» da Gion Antoni Derungs, l'emprima opera rumantscha.

Ina scena da la primaudiziun dal 1986 dal «Cerchel magic». © Gion Antoni Derungs

Il 2005 lantscha RTR il Top Pop Rumantsch. Quai è ina seria da producziuns da musica nova ed actuala cun la finamira da promover la musica rumantscha moderna.

Dapi il 2006 realisescha l'instituziun da cultura Origen mintg'onn l'Origen Festival Cultural (sut l'egida da l'intendant Giovanni Netzer). La finamira è da promover e d'inscenar a moda professiunala novas furmas dal teater musical. Punct central è il chastè a Riom ch'è vegnì renovà e transfurmà endadens en in teater. Ils responsabels dal festival chattan però adina novs lieus insolits e spectaculars per lur producziuns.

Dapi il 2011 accumpogna R-tunes artistas ed artists rumantschs tschernids sin lur via musicala ed avra portas a talents giuvens. R-tunes è l'emprim label professiunal per musica contemporana dad artistas ed artists rumantschs. Ils servetschs cumpiglian ultra dals pass administrativs dal fundraising sur il marketing fin al booking (sco agentura) era l'accumpagnament artistic. Trais fin tschintg portatuns ad onn, battens da DCs e concerts permettan a las musicistas ed als musicists preschientscha, dattan la pussaivladad da far experientschas e lubeschan da far sinergias. La finamira principala èsi da porscher als artists pussaivladads da sa sviluppar ed als auditurs buna musica rumantscha. L'emprim pass en quella direcziun è da preschentar la musica rumantscha sin tribunas svizras, d'integrar ella en la rotaziun da las staziuns da radio e da publitgar ella sin plattafurmas relevantas sco YouTube.

Il favrer 2013 publitgescha la nova band The Swiss Avengers cun Negatif, Sisma, PDDP, Gimma e DJ Idem, l'emprima band che consista da rappers da tut las regiuns linguisticas da la Svizra, exclusivamain per il giubileum da 75 onns rumantsch sco lingua naziunala la chanzun ed il videoclip «Believe» en tut las quatter linguas naziunalas.

The Swiss Avengers davant la Chasa Rumantscha.

Teater
Il teater rumantsch va enavos sin ils dramas istorics, profans e religius dal 16avel e 17avel tschientaner. Quels èn vegnids scrits sut l'influenza da l'umanissem e da la renaschientscha en servetsch dals conflicts religius durant la refurmaziun. Ils blers dramas biblics, dals quals fascheva savens part l'entira vischnanca, èn translaziuns u transposiziuns simplas dal tudestg u dal latin. Ils emprims dramas biblics da vart catolica, las «Passiuns sursilvanas», dateschan pir dal 17avel e 18avel tschientaner. Vitiers vegnan il 18avel e 19avel tschientaner numerusas represchentaziuns da las uschenumnadas «Dretgiras nauschas».

Er oz ha mintga regiun rumantscha ses teaters ch'èn da muntada impurtanta per la promoziun da la lingua e da l'identitad culturala. Ultra da las numerusas uniuns da teater da laics datti era l'organisaziun da teater professiunala «bagat». En pli preschenta il Teater Cuira adina puspè teater professiunal rumantsch. «bagat»: quatter construiders da tunnels ch'èn ids a perder inventan istorgias per far curturella.

Cabaret
Il cabaret rumantsch va enavos sin ils dus programs legendars «La panaglia» (1951) e «La travaglia dal docter Panaglia» (1954) or da la plima dals scrivents engiadinais Jon Semadeni, Cla Biert e Men Rauch. Ma anc oz è il cabaret bain represchentà en la scena culturala rumantscha. In enconuschent represchentant engiadinais da quest gener è il musicist ed artist Flurin Caviezel. Tranter auter ha el giugà ina rolla principala en la producziun «Laina viva» (Theaterwerkstatt Gleis 5) che inscenescha la fundaziun fabulusa dal Parc Naziunal Svizzer.
La gruppaziun per il mument la pli activa è la gruppa sursilvana DaMa&co (David Flepp, Marcus Brunner e Conradin Klaiss), influenzada dal Cabaret Rotstift e da Monty Python. L'atun 2014 preschenta il trio gia ses terz program (YouTup). Las preschentaziuns reflecteschan situaziuns da mintgadi, cundidas cun ironia ed ina presa umor brit. Las inscenaziuns partan savens d'istorgias e da persunas existentas e mettan quellas en in auter context.

Film
Ils blers films en lingua rumantscha èn films documentars e films da purtret. Els vegnan realisads surtut da RTR Radiotelevisiun Svizra Rumantscha sco era dad instituziuns regiunalas e da persunas privatas.

Il 2007 han divers reschissurs da film fundà l'uniun Cineasts Independents Rumantschs (CIR). La CIR vesa sasezza sco lobista e s'engascha per stgaffir cundiziuns da producziun che permettan da realisar films independents en lingua rumantscha per la televisiun ed era per il kino. Ella represchenta ils auturs en dumondas strategicas e praticas e s'enclegia sco organ da communicaziun envers la SRG SSR. La CIR vul augmentar la qualitad dal film rumantsch ed al render pli visibel era sur ils cunfins culturals e linguistics ora.

Las Rumantschas ed ils Rumantschs enconuschan blers usits vegls d'origin pajaun, roman e cristian. Quests usits han savens in senn pli profund e vegnan pratitgads per gronda part anc oz en las differentas valladas rumantschas. Nus preschentain insaquants dals usits ils pli impurtants ed enconuschents. Infurmaziuns davart ulteriurs usits, per part sparids, chatt'ins en il Lexicon Istoric Retic, tom 2, p. 513ss. ubain sut www.e-lir.ch.

Bavania
Festa da la giuventetgna en l'Engiadina bassa ed en Surselva. Ad Ardez ha lieu anc oz da Bavania il «bal da la schocca cotschna». Il suentermezdi dals 6 da schaner tiran las mattas la sort per eruir lur «marus». Las surpraisas èn savens grondas, ma las giuvnas acceptan il destin. Vers saira fan las mattas ina visita a lur marus per far a savair a quel il resultat da la sort. Ellas al lian in bindel cotschen enturn il culiez. Quest bindel oblighescha il giuvenot da sautar cun la marusa durant la saira da Bavania.

Chalandamarz
Festa populara dals uffants da l'Engiadina, da la Val Müstair, da la Bregaglia, dal Puschlav e dal Surmeir. Il Chalandamarz vegn festivà il 1. da mars. Tenor il chalender roman era quai l'emprim di da l'onn (Calendae Martii). Ils uffants da scola ornads cun bellas flurs da palpiri van quel di cun plumpas e stgellas tras las vias e giassas chantond chanzuns da primavaira. La saira è il bal da Chalandamarz. Il cortegi da Chalandamarz sumeglia ina chargiada d'alp. Il Dicziunari Rumantsch Grischun attribuescha quest usit a la categoria dals cortegis canerus. Il senn original dal Chalandamarz era tranter auter da svegliar la fertilitad. Ina da las pli bellas represchentaziuns da questa isanza chatt'ins en il cudesch «Uorsin» da Selina Chönz ed Alois Carigiet.
Pli gronda la canera, meglier ch'igl è.

Chargiada e stgargiada d'alp
La chargiada e la stgargiada d'alp – damai cura ch'il muvel va, resp. turna da l'alp – èn en pliras vischnancas ina da las pli bellas festas da la tradiziun purila.

Hom d'strom
Usit fitg vegl a Scuol. L'emprima sonda da favrer vegn ars in um da strom al lieu da dretgira a Scuol. Igl è difficil da dir, sch'i sa tracta d'in usit per stgatschar l'enviern u d'in usit lià al cult dal sulegl enconuschent en tut il mund.

Processiun dals confrars
Tradiziun dal di da las olmas liada a la baselgia e cultivada en Surses. Las confraternitads religiusas èn sa mantegnidas fin l'entschatta dals onns 1960. Oz sa preschentan ellas mo pli a Sur.

Schlitteda
Isanza da la giuventetgna engiadinaisa. Derivanza nunenconuschenta. Festa da divertiment senza significaziun istorica. Ina dumengia da schaner bardiglian ils giuvens umens ils chavals per manar ina giuvna dunna d'ina vischnanca a l'autra. En in'ustaria vegn lura mangià, bavì e ballà. Oz participeschan era pèrs maridads a la schlittada. Quest usit è daventà in'attracziun turistica surtut en l'Engiadin'Ota.

Silvester/Bumaun
Ils Rumantschs e las Rumantschas enconuschan differentas furmas d'usits da Silvester e da Bumaun. A Tinizong en Surses per exempel vegn festivà ina sort da chant da Son Silvester. Vers mesanotg van gruppas da mats tras la vias e giassas da la vischnanca. Els chantan la chanzun «paclanga» (biscuits da carnaval) ed expriman giavischs. La damaun da l'entschatta da l'onn (Bumaun) van lura ils medems mats da chasa a chasa per giavischar in bun onn nov. En Surselva gievan (e van per part anc oz) tut ils scolars da Bumaun da chasa en chasa a «cattar biemaun»: els giavischan in «bien niev onn» e survegnan per quai intgins raps. En la Val Tujetsch vegnivan figliols e figliolas envidads da lur padrins e madritschas tranter l'entschatta da december e Bavania (Buania) al «biemaun» («ir per biemaun») – in past ordvart festiv, suandà da divertiment e terminà vers saira cun la surdada dal regal als figliols ed a las figliolas.

Ils Trais Sontgs Retgs
Usit celebrà a Salouf ed en la Surselva catolica. Enturn Epifania (6 da schaner) van gruppas da retgs tras las vischnancas e portan chantond la buna nova. En tschertas vischnancas èn questas gruppas daventadas pli grondas. La gruppa da Breil ha senza dubi ils costums ed il stil il pli original da tut las gruppas da retgs dal chantun Grischun.

Trair schibettas
Quest usit deriva dal temp precristian. El vegn anc cultivà sco «usit da l'amur» a Danis-Tavanasa ed a Dardin sco era a Vaz Sut. La saira da l'emprima sonda suenter mesemna da la tschendra tiran ils mattatschs e giuvens umens cun in lung bastun las schibettas ardentas (rudellas da lain) d'ina collina sur il vitg giuador en la val. Las schibettas vegnan deditgadas mintgamai ad ina mattatscha u giuvna (p.ex.: «Oh, tgei biala schibetta per la Maria»). Alura van ils buobs a puschegn tar lur adurada.

Tschaiver
Usit d'ir cun mascras per las giassas, cultivà tradiziunalmain en las regiuns catolicas dal Grischun rumantsch, celebrà dapi la mesadad dal 20avel tschientaner (sche insumma) mo pli sco tschaiver dals scolars. La cursa da mascaradas – in usit pajaun per scurrentar l'enviern – aveva a Domat fin avant paucs onns in caracter tradiziunalmain particular (cun las renumadas mascras d'Albert Willi). Il tschaiver finescha là cun la gievgia grassa e betg cun la mesemna da la tschendra. Ils muments culminants dal tschaiver èn, ultra da la gievgia grassa, il «margis bel». Quest usit vegn per part puspè vivifitgà – sco attractivitad turistica – u reintroducì (p.ex. en vitgs protestants).