Rumantsch grischun | Lia Rumantscha

Il rumantsch grischun è in'uschenumnada «lingua da standard» resp. «lingua da cumpromiss». El sa basa principalmain sin il sursilvan, il vallader ed il surmiran ed è construì tenor il princip da maioritad, qvd. ins ha prendì sche pussaivel la furma scritta cuminaivla a la maioritad dals trais idioms numnads.

Quest princip da basa vala tant per la part fonetica e grammaticala sco era per la construcziun da la frasa e per il vocabulari. Ins ha empruvà da tegnair quint surtut era da la transparenza, da la simplificaziun e da la chapientscha generala dal rumantsch grischun. La substanza linguistica dal rumantsch grischun consista per 99,99% dals idioms e dals dialects.

La mancanza d'ina lingua da scrittira rumantscha cuminaivla è sa fatga valair a partir dal mument ch'il rumantsch ha cumenzà a gudagnar impurtanza sur ils stretgs cunfins regiunals ora. Tranter il 1800 ed il 1960 datti trais emprovas per crear ina lingua da scrittira rumantscha surregiunala (vesair Darms 1989, Decurtins 1993) che n'han dentant nagin success per divers motivs.

Il regress alarmant dal rumantsch sco quai ch'el vegn confermà en las dumbraziuns dal pievel da lez temp (vesair Furer 1981), intimescha la Lia Rumantscha d'elavurar in concept per mantegnair e promover la lingua rumantscha. Quest concept cumplessiv sa basa sin la planisaziun da lingua moderna e preveda la furmaziun d'ina lingua da standard sco part indispensabla.

Il 1982 preschenta Heinrich Schmid, professer da romanistica a l'Universitad da Turitg, per incumbensa da la Lia Rumantscha sias «Richtlinien für die Gestaltung einer gesamtbündnerromanischen Schriftsprache Rumantsch Grischun». I sa tracta d'ina collecziun da reglas e recumandaziuns per la fonologia, morfologia, sintaxa e lexicologia dal rumantsch grischun.

A basa da questas directivas ed en il rom d'in project scientific dal Fond naziunal elavura il servetsch linguistic da la Lia Rumantscha il 1985 in pledari ed ina grammatica elementara dal rumantsch grischun (nova ediziun il 1989 tar Langenscheidt). Il pledari furma la basa per il Pledari Grond futur ch'è oz disponibel online (www.pledarigrond.ch).

Istorgia dal PG
Sin fundament da las «Richtlinien für die Gestaltung einer gesamtbündnerromanischen Schriftsprache Rumantsch Grischun» ed en il rom d'in project scientific dal Fond naziunal elavura il servetsch linguistic da la Lia Rumantscha il 1985 in pledari ed ina grammatica elementara dal rumantsch grischun (nova ediziun il 1989 tar Langenscheidt).
Il 1993 cumpara l'entira banca da datas linguistica da la Lia Rumantscha sut il num «Pledari Grond». Il 2001 vegn il Pledari Grond edì sin CD-ROM cun ina glista da verbs integrada (incl. program da tschertgar). Il 2005 vegn fatg in'emprima emprova da render accessibel il cuntegn dal Pledari Grond en l'internet e dapi il 2006 exista uffizialmain ina versiun online da la banca da datas linguistica da la Lia Rumantscha (www.pledarigrond.ch). Il Pledari Grond online cuntegna dapli che 222'000 endataziuns e 3'862 verbs cun lur conjugaziuns. El vegn actualisà permanentamain e quai er en l'interacziun cun las utilisadras ed ils utilisaders.

La pagina dal Pledari Grond daventa il 2015 er ina plattafurma per divers dicziunaris idiomatics. L'emprim vocabulari idiomatic sin la plattafurma interactiva è quel per il surmiran. La finamira è da publitgar en il decurs dal temp vocabularis online per mintga idiom.

Las singulas organisaziuns, instituziuns, autoritads e persunas privatas decidan sezzas, sch'ellas vulan duvrar il rumantsch grischun enstagl in dals idioms.

Confederaziun
La Confederaziun dovra il rumantsch grischun dapi il 1986 per «texts d'ina impurtanza particulara per il territori rumantsch». Sin basa da la decisiun dal chantun Grischun dal 1996 dovra ella il rumantsch grischun sco lingua uffiziala per la communicaziun uffiziala cun instituziuns e persunas rumantschas.

Chantun Grischun
La Regenza grischuna declera ils 2 da fanadur il rumantsch grischun sco lingua uffiziala dal Chantun, da manar il Cudesch da dretg mo pli en rumantsch grischun e da lubir emprovas da scola en rumantsch grischun (p.ex. en vischnancas al cunfin linguistic) che pon dar scleriment davart l'ulteriur proceder.
Il chantun Grischun dovra il rumantsch grischun dapi il 1997 per communicaziuns en il fegl uffizial, communicaziuns da pressa, formulars, decisiuns, euv.
Il 2001 approvescha il pievel grischun la revisiun da l'art. 23 da la lescha davart il diever dals dretgs politics. Dapi lura vala il rumantsch grischun sco lingua rumantscha uffiziala dal Chantun. La Lescha da linguas dal chantun Grischun (en vigur dapi il 2008) renconuscha en art. 3 al. 5 il rumantsch grischun sco furma rumantscha da standard da las autoritads chantunalas e da las dretgiras chantunalas.

Regiuns, vischnancas e persunas privatas
Las autoritads politicas e clericalas, las uniuns culturalas e las persunas privatas en las vischnancas da lingua rumantscha pon decider sezzas, sch'ellas vulan duvrar il rumantsch grischun resp. l'idiom per lur agens fatgs sco era per la communicaziun en scrit surregiunala. En la pratica vegnan duvrads savens ils idioms.

Medias
La gasetta dal di «La Quotidiana» dovra il rumantsch grischun per contribuziuns che sa drizzan a l'entira Rumantschia.
Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR) fa diever dal rumantsch grischun per publicaziuns uffizialas en scrit, per ils cuntegns redacziunals publitgads sin la website e per ils suttitels da contribuziuns visualas. En pli vegnan las novitads prelegidas en rumantsch grischun.

Scola
Tenor l'art. 18 da la Lescha da linguas dal chantun Grischun reglan las vischnancas la lingua da scola per l'instrucziun en la scola populara, han però da far quai en collavuraziun cun l'autoritad chantunala cumpetenta.

Entschattas
Dapi il 1999 pussibilitescha il chantun Grischun a las vischnancas da lingua tudestga ed a vischnancas da lingua rumantscha ch'èn sa decididas per l'instrucziun en tudestg d'instruir en scola primara rumantsch grischun sco segunda lingua.
En la scola da la citad da Cuira vegnan dapi il 2000/01 manadas classas bilinguas rumantsch-tudestgas. Sco lingua d'instrucziun vegn duvrà il rumantsch grischun.
En ils gimnasis è tenor art. 3 da l'Ordinaziun davart ils gimnasis en il chantun Grischun (en vigur dapi l'avust 1999) la segunda lingua naziunala per las scolaras ed ils scolars per regla ina lingua chantunala. Sco lingua da scrittira rumantscha vegn duvrà il rumantsch grischun.

Il december 1996 ha la Regenza grischuna decidì da metter a disposiziun material d'instrucziun en rumantsch grischun per la maturitad bilingua (dapi il 1999/2000 cun enconuschientschas passivas ed activas en rumantsch grischun). Il medem onn ha la Regenza incumbensà il Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient d'elavurar propostas per l'introducziun dal rumantsch grischun sin differents stgalims da scola. Ina gruppa da lavur sut la direcziun da Ruedi Haltiner preschenta il 1999 las propostas da l'uschenumnà concept Haltiner. Tenor quest concept duain ils scolars dal stgalim bass vegnir instruids en l'idiom, pir sin il stgalim mesaun e superiur duai vegnir introducì pass per pass il rumantsch grischun. Ils idioms furman vinavant la basa linguistica. Il rumantsch grischun vegn mo intermedià a furma passiva. En las scolas medias e professiunalas duai il rumantsch grischun survegnir ina significaziun pli gronda.

Ils 28 d'avrigl 1998 proponan il cussegl da scola e la suprastanza communala da Vaz/Obervaz (vischnanca rumantscha cun scola primara tudestga) al Departament d'educaziun in'emprova da scola cun rumantsch grischun sco segunda lingua en las classas primaras ed en la scolina. Ils 10 da fanadur 1998 decida la Regenza da lubir questa emprova da scola.

L'october 2002 decida la radunanza da delegadas e delegads da la Lia Rumantscha d'intensifitgar la promoziun e la derasaziun dal rumantsch grischun sco lingua da scrittira surregiunala e d'introducir quel a media ed a lunga vista era sco lingua da scola.

La primavaira 2003 envida la Lia Rumantscha las autoritads da scola da la Val Müstair, da Donat (Sutselva) e da Trin (Surselva) da preschentar al Departament d'educaziun lur interess per in'emprova da scola cun rumantsch grischun. La «Corporaziun regiunala Val Müstair» (magistraglia, cussegl da scola e presidents da vischnanca da la Val Müstair) dumonda ils 8 d'october 2003 la lubientscha per ina tala emprova ed incumbensescha la Lia Rumantscha cun l'elavuraziun d'in concept. Pervia da la resistenza vehementa da vart da la magistraglia e da la politica supplitgescha il Departament d'educaziun ils 12 da december 2003 ils represchentants da la Val Müstair da spetgar cun l'introducziun dal rumantsch grischun en lur scolas, fin che la fasa da planisaziun e da preparaziun è terminada (2007). Gia l'october 2002 approvescha la vischnanca sutsilvana da Ziràn (Val Schons) l'introducziun dal rumantsch grischun al stgalim superiur da la scola populara, e quai sco emprima vischnanca rumantscha.

Il project «rumantsch grischun en scola»
La stad 2003 decida il Cussegl grond dal chantun Grischun en il rom d'in pachet da spargn d'edir meds d'instrucziun rumantschs mo pli en rumantsch grischun a partir dal 2005. La Regenza transmetta questa incumbensa al Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient. Quai chaschuna protestas vehementas da la vart da la magistraglia sco era da la politica e cultura regiunala (cussegls communals, cussegls da scola, deputads en il Cussegl grond, uniuns da lingua e da cultura, uniuns regiunalas).
Differentas intervenziuns pretendan da la Regenza grischuna in cler concept per l'introducziun dal rumantsch grischun en scola. Ils 22 da november 2003 incumbensescha la Regenza ina gruppa da lavur che duai elavurar in tal concept per l'introducziun successiva dal rumantsch grischun en scola. Ils idioms duain vinavant giugar ina rolla impurtanta: sco linguas da litteratura, sco linguas da la cultura tradiziunala, sco linguas discurridas e sco linguas per l'identificaziun regiunala.
Il mars 2004 cumbatta era la PCD giuvna Surselva cunter l'introducziun dal rumantsch grischun sco lingua da scola: en ina petiziun pretenda ella che las vischnancas grischunas cun ina scola primara rumantscha duajan pudair vuschar davart la dumonda, schebain il rumantsch grischun duaja daventar la lingua da scola fin il pli tard l'onn 2010 (votaziun consultativa).
En l'Engiadin'Ota (La Punt Chamues-ch, Segl e Samedan) ed en Surselva (Sumvitg) vegnan approvadas iniziativas correspundentas che pretendan enstagl dal rumantsch grischun mintgamai l'idiom regiunal sco lingua d'instrucziun sper il tudestg da scrittira. Tenor dretg federal n'han votaziuns consultativas dentant nagina basa legala.
Tenor ina petiziun che vegn suttascritta bunamain da tut las vischnancas engiadinaisas e da Valchava en Val Müstair sco era da l'Uniun dals Grischs, duai la Regenza tschertgar soluziuns flexiblas che resguardan las situaziuns fitg differentas da la lingua rumantscha e che garanteschan che l'introducziun dal rumantsch grischun en scola na signifitga nagin dischavantatg per il rumantsch.
Il zercladur 2004 prenda era la Lia Rumantscha posiziun davart il tema rumantsch grischun en scola. Ella pretenda in'introducziun dal rumantsch grischun en scola «uschè svelta sco pussaivel, ma bain preparada», ma a medem temp era professiunalitad e sensibilitad dal Chantun en la fasa da concept sco era l'integraziun da tut las gruppas d'interess sco la magistraglia, las autoritads da scola, ils geniturs e las uniuns da lingua e cultura. Plinavant stoppia il project survegnir il temp necessari che lubeschia da realisar ulteriuras mesiras da standardisaziun, da famigliarisar la populaziun cun il rumantsch grischun, d'elavurar buns meds d'instrucziun e da scolar las scolastas ed ils scolasts en rumantsch grischun. Projects da pilot regiunals e communals duain preceder l'introducziun integrala definitiva dal rumantsch grischun en las scolas primaras. Quests projects vegnan accumpagnads a moda professiunala ed evaluads scientificamain. La rolla dals idioms e dal rumantsch grischun duai vegnir determinada cleramain. En pli duain las differenzas sociolinguisticas en las regiuns vegnir respectadas.
En ina brev averta a la Regenza grischuna dals 14 da zercladur 2004 s'expriman 180 persunalitads rumantschas da la scienza, da la cultura e da la furmaziun cunter in'introducziun integrala dal rumantsch grischun en scola a partir dal 2010. Ils auturs da la brev pretendan da la Regenza da desister d'ina introducziun activa dal rumantsch grischun sco lingua da scola. Quai saja in svilup sbaglià en la politica da linguas e donnegeschia tant ils idioms sco er il rumantsch grischun.

En ina seduta dals 20 da zercladur 2004 sustegna era la gruppa rumantscha dal Cussegl grond dal chantun Grischun ina soluziun pragmatica per la dumonda rumantsch grischun en scola en il senn da la posiziun da la Lia Rumantscha.

Retschertgas davart il tema «rumantsch grischun en scola» dividan la magistraglia rumantscha: entant che las scolastas ed ils scolasts da l'Engiadin'Ota refusan in'introducziun integrala dal rumantsch grischun en scola, è la gronda part da lur collegas en il Grischun Central persuenter d'introducir rumantsch grischun en scola cun scriver e leger. Er en Surselva è la magistraglia rumantscha s'exprimida per gronda part per l'introducziun dal rumantsch grischun en scola. 21% sustegnan in'unificaziun dal rumantsch tras il rumantsch grischun, 23% approvan in'introducziun parallela da la lingua unifitgada sper l'idiom, 47% sustegnan in'intermediaziun d'enconuschientschas passivas dal rumantsch grischun, e mo 7,8% refusan il rumantsch grischun sco lingua da scola. Ina gronda part è da l'avis ch'ina identitad rumantscha surregiunala saja necessaria.

L'urari da la Regenza vesa ora sco suonda: il 2004 emprimas lavurs da planisaziun, il 2005 concept da detagl, furmaziun dal cader e da la magistraglia, euv., il 2007 introducziun dal rumantsch grischun en las emprimas classas primaras en regiuns da piunier, il 2010 cumenzament da l'alfabetisaziun en rumantsch grischun en tut las emprimas classas. L'onn da scola 2007/2008 cumenzan 23 vischnancas da piunier ad instruir rumantsch grischun en las emprimas classas da la scola primara. I sa tracta da Lantsch, Brinzauls, Casti, Alvaschagn, Mon, Stierva, Salouf, Cunter, Riom-Parsonz, Savognin, Tinizong-Rona, Mulegns, Sour, Murmarera, Falera, Laax, Trin e las vischnancas da Müstair, Sta. Maria, Valchava, Fuldera, Tschierv e Lü (dapi il 2009 fusiunadas sut il num Val Müstair). A partir da l'onn da scola 2008/2009 introduceschan ulteriuras indesch vischnancas il rumantsch grischun en scola sco lingua d'alfabetisaziun: Glion, Schnaus, Flond, Schluein, Pitasch, Riein, Sevgein, Castrisch, Surcuolm, Luven e Duin. In onn pli tard vegnan vitiers Sagogn, Rueun, Siat, Pigniu, Vuorz ed Andiast.

L'entschatta da l'onn 2011 vegn fundada l'uniun Pro Idioms cun ina secziun en l'Engiadina ed ina en Surselva. La finamira da Pro Idioms è da promover ils idioms en scola cun meds d'instrucziun idiomatics. Sco cuntrareacziun vegn publitgà l'avrigl il manifest Pro Rumantsch per mussar ch'i dettia era persunas che sustegnan il rumantsch grischun e cunzunt era l'introducziun da quel en scola.
La situaziun smanatscha d'escalar. Las suandantas vischnancas participadas al project rumantsch grischun en scola decidan da reintroducir l'idiom: Castrisch, Duin, Rueun, Sevgein, Siat, Riein (dapi il 2014 fusiunadas sut il num Ilanz/Glion), Falera, Vuorz, Andiast, Sagogn, Schluein, Laax e Val Müstair.
Ina gruppa politic-strategica convocada e moderada da la Lia Rumantscha che sa cumpona da represchentants da Pro Idioms e da Pro Rumantsch inoltrescha il «model da coexistenza» a la Regenza grischuna.
Il Cussegl grond decida da franar l'introducziun dal rumantsch grischun sco lingua d'alfabetisaziun en las scolas e revochescha suenter otg onns sia decisiun d'edir ils meds d'instrucziun mo en rumantsch grischun en favur dal «model da coexistenza». Quel prevesa che las scolas che alfabetiseschan en l'idiom intermedieschan er il rumantsch grischun a moda receptiva (leger e chapir) e che las scolas che alfabetiseschan en rumantsch grischun intermedieschan era l'idiom a moda receptiva. Quest model duai vegnir francà pli tard en la lescha da scola ed en il Plan d'instrucziun 21 che vegn mess en vigur per la scolina fin la 2. classa dal stgalim secundar I sin l'onn da scola 2018/19 e per la 3. classa dal stgalim secundar I sin l'onn da scola 2019/20. Il Plan d'instrucziun 21 sa tegna vi dal princip che la vischnanca decida tge lingua d'alfabetisaziun che vegn instruida. Tenor conclus da la Regenza na datti en scola cun instrucziun idiomatica naginas pretensiuns elementaras per il rumantsch grischun. Sin il stgalim secundar I survegnan era las scolaras ed ils scolars da questas scolas l'occasiun dad udir e da leger texts en rumantsch grischun ed en ulteriurs idioms.

Per eruir l'acceptanza dal rumantsch grischun en la populaziun rumantscha dal chantun Grischun vegn realisà ina retschertga d'opiniun sin basa scientifica. La Regenza grischuna engascha ina cumissiun d'elavurar las basas per in'enquista sociologica e d'examinar alternativas pussaivlas al rumantsch grischun. Il 1994 incarichescha ella l'institut Cultur prospectiv a Turitg da realisar la retschertga d'opiniun. 1115 persunas da lingua rumantscha en la vegliadetgna da 18 fin 80 onns vegnan resguardadas tenor il princip da casualitad.

Ils resultats ils pli impurtants dal rapport final èn:

1. Ina clera maioritad approvescha la lingua da scrittira unifitgada.
2. Il rumantsch grischun na chatta betg ina maioritad absoluta, el vegn dentant preferì cleramain a tut las variantas pussaivlas.
3. Il rumantsch grischun duai vegnir duvrà sco ina lingua cumplementara als idioms e – cuntrari p.ex. al tudestg da scrittira – sulettamain sco lingua da scrittira.

Il concept linguistic dal rumantsch grischun è sa cumprovà en la pratica. Il servetsch da translaziun da la Lia Rumantscha survegn dapi onns numerusas incumbensas da translatar da vart d'interpresas publicas e privatas. Inserats, instrucziuns da diever, prospects, formulars, inscripziuns sin tavlas, descripziuns da products e texts da reclama fan part da la lavur da mintgadi dal team da translaziun.

Oz para il rumantsch grischun dad esser acceptà sco lingua placativa e med per sa drizzar ad in public surregiunal. Sin la pli gronda e vehementa resistenza frunta el en connex cun l'introducziun en scola.

Darms, G., Sprachnormierung und Standardsprache, en: Holtus, G. et al., Lexikon der Romanistischen Linguistik, 3, 1989, 827 – 853

Decurtins, A., Die Bestrebungen zur schriftsprachlichen Vereinheitlichung der bündnerromanischen Idiome, en: Romanica Raetica 8, 1993, 341 – 363

Furer, J.-J., Le romanche en péril? Uffizi federal da statistica, Berna 1996

La Quotidiana, Udir e leger rg sin stgalim superiur, 27 da november 2015

Schmid, H., Richtlinien für die Gestaltung einer gesamtbündnerromanischen Schriftsprache Rumantsch Grischun, 1982