Idioms | Lia Rumantscha

Puter
La vuolp d'eira darcho üna vouta famanteda. Co ho'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: «Chel bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots».

Rumantsch Grischun
La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: «Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lur es ti il pli bel utschè da tuts».

Surmiran
La golp era puspe eneda famantada. Co ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: «Tge bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pi bel utschel da tots».

Sursilvan
L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pégn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: «Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts».

Sutsilvan
La gualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed ha clamo agli corv: «Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts».

Vallader
La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà, ed ha clomà al corv: «Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots».

Las variantas renanas (sursilvan e sutsilvan) sa distinguan tant foneticamain sco era sintacticamain e lexicalmain en blers reguards da las variantas ladinas (puter e vallader). Il surmiran fa linguisticamain savens la punt tranter las duas gruppas linguisticas numnadas. Il 1982 han ins creà il rumantsch grischun sco lingua da cumpromiss tranter las tschintg variantas scrittas regiunalas.

Il Dicziunari Rumantsch Grischun

Il Dicziunari Rumantsch Grischun è il pli grond vocabulari rumantsch. El cuntegna l'entir stgazi da pleds da tut ils idioms e dialects, documentà a partir dal 16avel tschientaner fin al di dad oz, inclusiv la lingua discurrida.

Cun la fundaziun dal dicziunari dialectal Dicziunari Rumantsch Grischun (DRG) l'onn 1904 han la Societad Retorumantscha a Cuira e l'indogermanist Robert de Planta realisà in intent cuminaivel: inventarisar, preschentar ed explitgar l'entir stgazi da pleds da tut ils dialects da la lingua rumantscha periclitada.

Il stgazi da pleds e l'inventari dals suns d'ina part represchentativa dals 130 vitgs rumantschs da quel temp vegnan cataloghisads sistematicamain cun l'agid da correspundents e questiunaris. Ils emprims redacturs, Florian Melcher e Chasper Pult, cuntinueschan a rimnar ed ordinar las datas. Ultra da quai cumenzan els ad excerpar material da tut ils geners litterars stampads e nunstampads (a partir dal 1560).

Il 1939 cumpara l'emprim fascichel dal DRG ed Andrea Schorta daventa chauredactur. Ils effects dal DRG sin la vitalitad linguistica e la conscienza dals Rumantschs daventan evidents. Il moviment linguistic profitescha pli e pli da l'Institut dal DRG sco post da documentaziun ed infurmaziun per la lavur da promoziun da la lingua: realisaziun da dicziunaris regiunals e grammaticas, creaziun da neologissems, euv.

Il DRG sco dicziunari naziunal vegn finanzià dal 1975 fin il 1995 principalmain dal Fond naziunal svizzer, a partir dal 1996 da l'Academia svizra da scienzas umanas e socialas. Ina Cumissiun filologica garantescha la cussegliaziun scientifica dal stab da redacziun. Quel consista da Carli Tomaschett (chauredactur dapi il 1. da schaner 2004), Marga Annatina Secchi, Ursin Lutz, Silvana Derungs (redacturs), Michele Luigi Badilatti, Annetta Zini (assistents scientifics), Violanta Spinas Bonifazi e Juliana Tschuor (documentalistas), Alexa Pelican-Arquisch e Brida Sac-Arquisch (assistentas da redacziun).

Il pled sco part da la construcziun en la lingua discurrida e scritta, sia significaziun ed applicaziun, sia furmaziun, sias derivaziuns e cumposiziuns: quai è il coc dals artitgels dal DRG che cuntegnan era modas da dir, proverbis, ligns, versets, euv. Sco monografias per propi sclereschan ils artitgels pli lungs la relaziun specifica tranter pled e chaussa e documenteschan uschia er usits ed artisanadis gia daditg svanids. La vita tradiziunala ed il mintgadi puril cumparan en il spievel da lur expressiun linguistica.

Il DRG è concepì a basa semasiologica, el parta pia dal pled e betg da la chaussa. Mintga artitgel en il DRG cumenza cun ina part fonetica che inditgescha la pronunzia exacta e concluda cun l'indicaziun u eventualmain la discussiun da l'etimologia (origin dal pled). Ils artitgels survesaivels èn ordinads a moda alfabetica e cuntegnan citats rumantschs cun translaziun tudestga a travers l'istorgia dal pled. La lingua descriptiva dal DRG è il tudestg. Cun sa basar sin funtaunas scrittas veglias e novas, ma era sin il diever da la lingua en il mintgadi, dat il DRG enciclopedic in inventari cumplet da la lingua e cultura rumantscha alpina.

Il DRG vegn duvrà da scienziads da las pli differentas spartas: dal romanist e dal dialectolog tant sco da l'istoricher da la cultura e da l'etnolog. Era la scienza da l'istorgia generala, da l'istorgia da l'economia, da la giurisprudenza e da la medischina pon sa servir dal ritg material dal DRG, ma er il laic interessà per ils differents champs tractads en il DRG.