kidsfits per sutsilvan | Lia Rumantscha

04-01: Oz e igl Gi da la scartira da Braille

Cura e igl tieus natalezi? Sas tei schon liger la data digl tieus natalezi? Igl natalezi impurtànt par fetg blears carstgàns ca san betga liger cugls îls e igl natalezi digl Louis Braille. El e naschieu igls 4 da schaner 1809. Parve dad el e quegl igl Gi da la scartira da Braille, la scartira par parsùnas orvas.

11-02: Oz e igl Gi digls malzàns
 

Davent digl 1993 e igls 11 da favrer mintgame igl gi par partartgear agls malzàns a gidar ad els. L’ideia par egn tal gi â gieu l’anteriur papa Gion Paul II, cur c’el sez eara egn’eada fetg malzàn.

15-02: Oz e igl Gi digl vearm da plievgia

Cucu … qua sund jou! Gioqua! Jou vard me or da la teara sch’igl plova. Igl sulegl ve jou betga bugent. Tei vezas me, mo jou vez betga te, jou sund orv. Parsuainter sund jou fetg fearm. Jou vignt d’ulzar tocen 60 geadas la mi’atgna pesa. Scha tei pesas 25 kilos, fuss quegl sco scha tei pudessas ulzar 1’500 kilos, peia egn grànd auto!

14-03: Oz e igl Gi internaziunal da la matematica

An scola amprendas tei ca matematica e dumbrar a far quents. Par exaimpel plus a minus. Agl rom matematica amprendas tei ear da masirar a da plazar near dissignear musters, forza parfegn cun furmas geometricas sco par exaimpel triànghels a quadrats. La matematica dat igl dantànt betga me an scola. Sch’ign varda bagn, lura vez’ign dapartut matematica. Vezas tei agl tieus mintgagi diembers, musters near furmas?

23-03: Oz e igl Gi internaziunal da la meteorologeia

Partge dat igl egn Gi internaziunal da la meteorologeia? L’ora ancanuscha nigns cunfegns da las tearas. Parquegl e’gl impurtànt ca meteorologas a meteorologs digl antier mund lavuran anzemel. Par exaimpel parve digls huricans: quellas strasoras en privlusas a scha las meteorologas ad igls meteorologs dad egna teara san c’igl dat egn hurican, san els admonir lur colegas an las otras tearas. Par c’els setgian luvrar bagn anzemel a baratar infurmaziùns, e vagnida fundada igls 23 da marz 1950 l’organisaziùn ‹World Meteorological Organization›, l’organisaziùn mundiala da la meteorologeia. Igls 23 da marz e igl aniversari da quell’organisaziùn.

27-03: Oz e igl Gi mundial digl teater

Âs tei ear gea udieu la construcziùn: «Tgala da far teater!»? Forza c’igls teas geniturs near la tia surmestra ân getg quegl cur ca tei âs fatg da quegl c’ign duess betga far … Par exaimpel cur ca tei âs fatg da clown! Igls 27 da marz âs tei egna bùna stgisa par far teater sco ca tei vol. Tei sas gir: «Bagn, oz fetsch jou teater! Igls 27 da marz e numnadameing igl Gi mundial digl teater.»

23-04: Oz e igl Gi mundial digl cudesch

L’UNESCO â declaro igls 23 d’avregl sco Gi mundial digl cudesch. Partge gest igls 23 d’avregl? Quegl â da far cun egna tradiziùn da la Catalugna, noua c’ign festivescha igls 23 d’avregl igl gi digl num digl sontg Gieri. Que gi tschincegia la glieud l’egna a l’otra rosas a cudeschs.

30-04: Oz e la Notg digl barlot

Que mains dat igl betga egn gi spezial, mobagn egna notg speziala. La notg digls 30 d’avregl sen igl 1. da matg vean ear numnada «la Notg digl barlot». Ple bòld gev’ign ca las streias vignan or quella notg par saltar a far legher anzemel. Peia par far egn ver «barlot».

17-05: Oz e igl Gi mundial da far petas a pàn

Happy birthday turta da gi da naschientscha! Ea, ear la turta near la peta da gi da naschientscha â egn agen gi da feasta near peia: egn agen gi mundial. Igls 17 da matg e igl Gi mundial da far petas a pàn.

08-06: Oz e igl Gi da la mar

Igl noss planet, la teara, vean ear numnada «igl planet blau». Vieu da lientsch, par exaimpel gio da la gliegna, e igl noss planet par grànda part blau – parve da la mar. Segl noss mund e daple surfatscha curvatada cun aua ca cun teara. La mar e enorm impurtànta par nus carstgàns a pigls animals. Parquegl sto la mar vagnir schurmageada. Par far atent a que fatg ân las Naziùns Unidas dezidieu da festivar igl Gi internaziunal da la mar.
 

20-06: Oz e igl Gi digls fugitivs

Oz e igl Gi digls fugitivs, egn gi par partartgear veda tut igls carstgàns c’ân stuieu bandunar lur patria par fugir da guearas, da violenza near da persecuziùn.

08-08: Oz e igl Gi digl giat

Que gi e betga pigl giat! «Quegl e pigl giat», gin ign, sch’anzatge e adumbaten. Mo igl Gi digl giat e betga malnez! El e pigls giats a par c’igl vomi bagn ad els.

13-08: Oz e igl Gi da las sanastreras a digls sanastrers

Cun tge màn scrivas tei? Cun tgenegn malegias tei? A cun tgenegn va’gl miglier da tagliear? Cugl dretg nearcugl saniester? Igls blears carstgàns fan quellas tgossas cugl màn dretg, els en dretgers. Scha tei scrivas, malegias, taglias a fieras egna bura
igl ple bugent cugl màn saniester, lura es tei sanastrera near sanastrer a que gi e spezialmeing par te!

07/08-09: Gis europeics digl patrimoni

Tge sazupa davo igls eschs ad igl mir d’egn casti? Tgi â construieu la tur da crap a sco veza ella or andavains? Quànt vigl e igl viaduct a partge tegna el ànc adigna? Casteals, turs, viaducts a pùnts viglias savessan raquintar a nus blearas istorgias digl passo – sch’ellas savessan bagliafar … Dar igl pled a tals monumaints, a quels patrimonis digl passo, quegl e l’ideia digls Gis europeics digl patrimoni.

15-09: Oz e igl Gi internaziunal digl punct

Tut â antschiet cugl cudesch «The dot» – «igl punct» ca raquenta l’istorgia da la buaba Vashti. Ella cre c’ella setgi betga dissignear. «Antscheva semplameing cun egn punct», gi sia surmestra. Vashti fa quegl a malegia semplameing egn punct aintamiez igl figl.

21-09: Oz e igl Gi da la pasch

Co fas tei pasch? Forza cun dar igl màn a gir: «Fagiainsa pasch?» Agl Gi da la pasch, igls 21 da satember, den tuts calar da cumbater l’egn l’oter. Igls guafens stuessan atgnameing tascher quieu que gi.

06-10: Oz e igl Gi digl surir

Ancanuschas tei igl smiley? Tei âs siir gea vieu la sempla fatscha melna ca suri. Forza âs tei vieu igl smiley sen egn tatgeader, forza sen egn telefonet, near forza âs tei egn etui near oter material da scola near scoleta cun sei igl smiley. Igl pled «smiley» vean digl angles. «smile!» vut gir «suri!»

07-10: Oz e igl Gi da la mangola

La mangola e egna plànta fetg speziala. Ella porta culetas alvas sco vata. Quegl e la mangola, c’â num «Baumwolle» par tudestg. Cun mangola san ign far blearas tgossas. Vurdad anturn: t-shirts, socas, siainta-màns, roba digl litg, ursets da plesch – tut quegl a blearas otras tgossas en fatgas da mangola.

10-10: Oz e igl Gi mundial digl tgàn

Qua vean igl gi pigl Lupo! Igl Gi mundial digl tgàn den igls carstgàns gir graztga agls tgàns par tut quegl c’els fan par els. Ad igl Lupo nus fa bagn bùna luna. Parquegl â el marito egna liongia! Near forza ear duas.

09-11: Oz e igl Gi da las invantadras a digls invantaders

Tgi â ansasez invanto las tgossas ca nus duvragn mintga gi? Tgi â invanto igl telefonet, igl pér electric, igl velo, la frestgera, igl pulpier near las
jeans? Blearas da quellas tgossas en betga stadas qua dad egn gi sen l’oter. Anzatgi â gl’amprem stuieu ver l’ideia a zambargear ampremas versiùns da las tgossas.

20-11: Oz e igl Gi digls dretgs digls unfànts

Tge calur ân igls teas tgavels? Tge calur â la tia peal? Es tei grànd near pintg? Sas tei curer sco egn leopard near seas tei an la sutga rulànta? Es tei egn buab near egna buaba? Tut quellas diferenztgas giojan nigna
rola.
 

11-12: Oz e igl Gi internaziunal da la muntogna

Savez vus c’igl dat egn gi spezial aposta par nossas muntognas? El de gidar da taner andamaint ca las muntognas en fetg impurtàntas par noss planet. Las muntognas majestusas en betga me fetg bealas par vurdar, ellas en ear nizevlas ad impurtàntas par igl noss sistem ecologic.

(rumantsch grischun)

01. Alvetta
02. Il Retg-rauna
03. Maisina, T'emplaina!
04. La chapitscha cotschna
 

(rumantsch grischun)

01. Tschendrina
02. Il cusunz curaschus
03. Il luf ed ils set ansiels 
04. Gion da la fortuna
 

(rumantsch grischun)

01. Gionin e Grettina
02. Rosaspina
03. Ils musicants da Brema
04. Alvina e Rosetta
 

(rumantsch grischun)

01. Dunna Holla
02. Ils chalzers isads
03. Rumplarot
04. Il retg Barbatursch
05. Rampunella
06. Las stailas-marenghin